Vrouwen hebben nog veel te winnen in de filmsector

Zowel op het scherm als achter de schermen blijft de representatie en de positie van vrouwen achter bij die van mannen, zo blijkt onder meer uit het begin dit jaar gepubliceerde sectoronderzoek ‘Beter is nog niet goed’. Waarom is het probleem zo hardnekkig en waar ligt de oplossing?

“Er zijn veel mannelijke scenaristen van in de 20 en 30 die eigenlijk niet willen weten wat er in een vrouw omgaat.”

“In hun verhalen waren wij vrouwen vaak eendimensionale objecten.”

“De keuzes zijn beperkt, omdat ze uit een beperkte fantasie voortkomen.”

Bovenstaande citaten komen uit de eerder deze maand op NPO2 vertoonde Uur van de wolf-documentaire Body Parts (terug te zien via NPO Start), die gaat over hoe het (naakte) vrouwenlichaam in cinema in beeld wordt gebracht.

Actrice Jacqueline Blom ergerde zich bij de vele scripts die ze door de jaren heen onder ogen kreeg in toenemende mate aan de clichématige en eenzijdige benadering van vrouwelijke personages. In 2018 besloot ze het onderwerp aan de kaak te gaan stellen middels de podcast De Bitch en de Hoer, waarin ze in gesprek gaat met mensen uit de sector. Toen ze in contact kwam met regisseur en scenarist Corien van der Zwaag, besloten de twee de krachten te bundelen – eerst met de podcast en daarna ontstond het idee voor Point of VieW, een platform dat ‘bouwt aan gelijkwaardige vertegenwoordiging van vrouwen en het vrouwelijke perspectief in de Nederlandse kunst en cultuur’.

Point of VieW biedt een podium aan initiatieven uit alle kunst- en cultuursectoren die gendergelijkheid bevorderen; van film, televisie en theater tot literatuur en beeldende kunst. Door deze samen te brengen en elkaar te laten versterken willen de initiatiefnemers een beweging in gang zetten, vergelijkbaar met buitenlandse voorbeelden als Era5050 of 5050by2020. Daarnaast is Point of VieW een kennisplatform dat onderzoeken, nieuws en andere ontwikkelingen op het gebied van gendergelijkheid in de Nederlandse kunst en cultuur verzamelt en blijvend beschikbaar maakt.

Het platform is inmiddels online en op 6 december vindt de officiële lancering plaats in filmtheater Rialto in Amsterdam. 

Mede-initiator van Point of VieW is Esther Schmidt, oprichter van stichting Vrouwen in Beeld. “Met Vrouwen in Beeld willen we de positie en zichtbaarheid van vrouwen in de film- en audiovisuele sector versterken”, licht ze toe. “Samen met de Universiteit Utrecht hebben we het onderzoek ‘Beter is nog niet goed’ uitgevoerd.”

Het onderzoek, dat zich uitstrekt over de periode 2011-2020, laat zien dat er in tien jaar tijd weinig veranderd is in de film- en televisiesector: in vrijwel alle head of departments en in hoofd- en bijrollen zijn meer mannen dan vrouwen werkzaam, en de stijging van het percentage vrouwen is door de jaren heen slechts minimaal. 

Naar aanleiding van het onderzoek organiseerden Point of VieW en Vrouwen in Beeld in april samen de NFF Extended-conferentie ‘Naar een nieuw perspectief in film en tv’.

Feiten en cijfers

Zoals gezegd laat ‘Beter is nog niet goed’ duidelijk zien dat de positie van vrouwen in de film- en televisiesector achterblijft bij die van mannen. Waarom zijn die cijfers zo cruciaal? Esther Schmidt van Vrouwen in Beeld: “Je kunt het gesprek pas onderbouwen als je feiten en cijfers hebt. Met cijfers breng je het probleem gewoon heel helder in beeld.”

Dat er zo weinig beweging in de cijfers zit, heeft volgens Corien van der Zwaag deels te maken met onze volksaard. “Ik denk dat er best lang geteerd is op het idee dat we vroeger op een aantal vlakken voorloper waren, zoals homorechten en tolerantie. Toen hebben we bedacht dat we goed bezig waren en er daarna minder over nagedacht.”

Jacqueline Blom: “Maar iedereen die even in Engeland gewerkt heeft, komt geheel genezen terug. Toen ik me in het onderwerp ging verdiepen ontdekte ik allerlei initiatieven; er was bijvoorbeeld een wereldwijd congres, Carla2020, waar mensen van over de hele wereld vertelden waarmee ze bezig waren. Dan voel je dat het een enorme beweging is, maar daar is hier geen letter over geschreven. We lopen echt achter. Dat is toch pijnlijk?”

Jonge mannelijke professionals worden als potentieel gezien, jonge vrouwelijke professionals als risico

Ook de onbewuste overtuigingen die we over vrouwen hebben spelen mee, en die hebben we allemaal – ook vrouwen zelf. Esther: “Het gaat heel vaak om vooroordelen die we niet eens met opzet hebben. Een van die overtuigingen is dat jonge mannelijke professionals als potentieel worden gezien, terwijl jonge vrouwelijke professionals als risico worden beschouwd. Als je kijkt naar de Filmacademie studeren in veel functies evenveel vrouwen als mannen af, maar in de praktijk vindt niet genoeg doorstroom plaats naar werk. En vrouwelijke schrijvers krijgen hun projecten minder snel gehonoreerd en gerealiseerd, omdat er anders naar hen en hun werk wordt gekeken.”

Niet alleen achter de schermen, maar ook op het scherm valt nog een wereld aan gelijkwaardigheid te winnen. De manier waarop vrouwelijke personages in beeld worden gebracht heeft bijna iets wetmatigs, zo laat de documentaire Brainwashed: Sex-Camera-Power (die deze maand in première ging tijdens IDFA) overtuigend zien.

Brainwashed, gebaseerd op de lezing Sex and Power: The Visual Language of Oppression van de Amerikaanse filmmaker Nina Menkes (foto voorpagina), toont hoe alomtegenwoordig de male gaze is en welke clichés daarmee gepaard gaan – clichés die we zo normaal zijn gaan vinden dat we ze niet eens meer herkennen. Sterker nog, Menkes legt een verband tussen de objectificatie van vrouwen in cinema en seksueel geweld tegen vrouwen in de samenleving.

Leeftijdsdiscriminatie

“Zeker in scripts zijn die clichés heel hardnekkig en problematisch”, stelt Jacqueline. “We denken allemaal dat we in een heel creatief vak zitten en oorspronkelijk zijn, maar we blijken ongelofelijk stereotype structuurtjes te volgen. Jonge actrices moeten hier bijvoorbeeld belachelijk vaak een hoertje zonder noemenswaardige eigenschappen spelen.” Corien: “Ik merk wel dat vrouwelijke hoofdrollen op een andere manier bekeken worden, dat er gesprekken plaatsvinden over hoe je die invult. En dat is heel goed. Maar dan zijn daaromheen zes kleinere vrouwenrollen, en dan ben je toch regelmatig weer die escort.” Jacqueline (quasi-grappend): “Het is de komende vijftien jaar verboden om in Nederland series of films te maken over escortbureaus!”

Ook wat personages betreft zijn onze (onbewuste) denkbeelden dus nogal hardnekkig. Niet zo gek, want dat is nu eenmaal wat we gewend zijn en waarvan we denken dat het ‘kwaliteit’ is, aldus Esther. “Die beeldvorming, vanuit het mannelijke perspectief, hebben we helemaal geïnternaliseerd. Vanuit het vrouwelijk perspectief schrijven, met gelaagde vrouwelijke karakters, wordt niet altijd als kwaliteit herkend door degenen die het moeten beoordelen. En er wordt nog steeds vanuit gegaan dat dit niet is wat het publiek wil, terwijl dat argument echt niet meer vol te houden is. Zolang die gatekeepers nog op de oude manier denken, vanuit dat wat altijd als ‘goed’ werd bestempeld, kom je natuurlijk geen stap verder.”

Op de veelgehoorde kritiek dat maatregelen de creatieve vrijheid zou aantasten, reageert Jacqueline fel: “Volgens mij zijn het vooral vrouwen die aangetast worden in hun vrijheid, want een heleboel vrouwen zien zichzelf niet terug op het scherm. Ik zie bijvoorbeeld amper oudere vrouwen. Als je de internationale onderzoeken daarover ziet schrik je je rot, want die verdwijnen gewoon vrijwel, terwijl mannen in alle soorten en maten en leeftijden blijven verschijnen. Dat is gewoon leeftijdsdiscriminatie.” Corien: “Als je van mening bent dat je als maker iets vertelt over wat het is om mens te zijn, dan kan het niet zo zijn dat alle vrouwelijke mensen na hun vijfendertigste geen actieve rol meer hebben in het centrale conflict.”

Ook gemakzuchtige research bij historisch drama zorgt voor problemen. “Een veelgebruikt excuus voor het gebrek aan goede vrouwenrollen bij historische drama’s is: ‘Maar dat was toen nu eenmaal zo’”, aldus Corien. “Maar het is natuurlijk niet zo dat die vrouwen niet te vinden zijn. Er waren altijd interessante vrouwen, maar je kiest ervoor dat perspectief niet in te nemen en je er niet in te verdiepen.” Jacqueline: “In historische films en series zit tegenwoordig vaak een soort excuusfeminist, een vrouw in een bijrol die zich daar dan in de marge mee bezig mag houden, want dan hebben ze er toch wat aan gedaan.”

Gelaagdheid

Om dingen te veranderen is bewustwording van vastgeroeste denkbeelden en automatische aannames cruciaal, meent Jacqueline. “Het gaat erom dat vrouwen alles mogen zijn, net als mannen, dat je vrouwen van vlees en bloed laat zien.” Corien: “Als je alleen al kijkt naar karakteromschrijvingen gaan de eerste drie zinnen bij mannen over eigenschappen, over wat iemand gestudeerd heeft, wat iemand meeneemt uit zijn jeugd… bij vrouwen gaan de eerste drie zinnen over uiterlijk, leeftijd en gezinssituatie. En ook de taal die je gebruikt doet ertoe. Welke woorden gebruik je precies in personagebeschrijvingen en actiebeschrijvingen? ‘Tippelt’ ze bijvoorbeeld, of ‘loopt’ ze? ‘Lonkt’ ze? Of ‘staart’ ze?”

Ook Esther meent dat het belangrijk is dat scenaristen goed kijken naar de gelaagdheid van hun vrouwelijke karakters. “Wat voor ontwikkeling maakt ze door, wat voor dialogen voert ze? En hoe verhoudt ze zich tot de mannelijke karakters? Hoe een vrouw in beeld wordt gebracht, begint vaak al met hoe dat in het scenario wordt beschreven. En makers zouden de Bechdeltest (zie onderaan dit artikel) op hun eigen werk kunnen toepassen. Schrijvers moeten zichzelf dus eigenlijk onderwerpen aan een soort checklist. Voel je verantwoordelijkheid, want beeldvorming is zo ontzettend belangrijk. We spiegelen onszelf aan wat we zien in de beeldcultuur. Het vormt niet alleen jezelf, maar ook jouw idee over anderen, dus het werkt twee kanten op.”

Voel je verantwoordelijkheid, want beeldvorming is zo ontzettend belangrijk

Hoe zit het met quota? Veel filminstituten zijn huiverig die in te voeren, uit angst dat het ten koste gaat van de kwaliteit en de artistieke vrijheid van makers, maar quota blijken wel degelijk te helpen. In Zweden is sinds 2012 het aandeel vrouwen in scenario, regie en productie bijvoorbeeld gestegen van circa 20% naar 50%, en ook in de Verenigde Staten lijken quota hun vruchten af te werpen. Het Zweedse Filminstituut maakt gebruik van een quotum ‘over time’, weet Corien. “Dan kun je nog steeds maken wat je wilt, als er over de gehele lijn van wat er uitgebracht wordt maar gelijkwaardige representatie is.”

Criteria voor kwaliteit

Het helpt ook om duidelijke criteria op te stellen voor kwaliteit, zo blijkt opnieuw uit Zweeds voorbeeld. Het vertellen van nieuwe verhalen en het innemen van nieuwe perspectieven begint dan wel bij de schrijver, maar de mensen die er vervolgens over moeten beslissen moeten het wel herkennen als kwaliteit, in plaats van dat ze automatisch in een ‘ik ken dit niet zo goed’-gevoel schieten en daarmee andere perspectieven degraderen tot ‘niche’.

Corien: “Anna Serner (voormalig CEO van het Zweedse Filminstituut, red.) liet op de conferentie in april zien dat Zweden drie heldere criteria voor kwaliteit heeft: relevantie, originaliteit en vakmanschap (of ontwikkelingsmogelijkheden). Dan gaat het niet meer over subjectieve criteria als ‘het spreekt me aan’ of ‘ik vind het mooi’, want dan gaan veel mensen toch voor waar ze persoonlijk iets mee hebben, dan herkennen ze zich eerder in All Stars dan in Meskina.”

Verandering gaat niet vanzelf en is een kwestie van ‘én én’. Er moet op meerdere fronten tegelijk iets gebeuren: qua bewustwording – van hoe het systeem functioneert en welke blinde vlekken we qua denkbeelden hebben – maar ook door concrete maatregelen te nemen. En dat door alle lagen van de sector: zowel bij schrijvers, regisseurs, editors en cameramensen, als bij producenten, distributeurs, fondsen, opleidingen, et cetera.

Point of VieW is inmiddels in gesprek met de Scenariovakschool en Vrouwen in Beeld is bezig met nieuwe onderzoeken, onder andere naar de werkervaring van actrices, naar cameravrouwen, naar de loonkloof (in samenwerking met DAFF) en naar de gang van zaken op de opleidingen (in samenwerking met de Filmacademie). Esther: “En we zouden heel graag met scenaristen een onderzoek doen naar de ontwikkeling van andere karakters en verhalen. Ik ben heel benieuwd of scenaristen daar zelf nog ideeën over hebben, over hoe je dat kunt onderzoeken.”

We zouden heel graag met scenaristen een onderzoek doen naar de ontwikkeling van andere karakters en verhalen

Jacqueline is ervan overtuigd dat hoe meer we met nieuwe verhalen gaan komen, hoe sneller we die met zijn allen als normaal of universeel gaan zien. Ze wil nog wel benadrukken dat het hier niet gaat over wie schuldig is. “Het gaat om een systeem dat duizenden jaren teruggaat, dus je kunt niet zeggen: jij en jij hebt nu de schuld van het patriarchaat.” “Het is natuurlijk niet zo dat al het bestaande nu aan de kant wordt geschoven”, vult Corien aan. “Nee, er komt iets bij. Mensen moeten zich er bewust van zijn dat ze ruimte zouden kunnen maken. Ze hoeven niet te verdwijnen, maar moeten wel meebewegen, anders kun je niet een heel systeem veranderen. Point of VieW is ook echt niet alleen van en voor vrouwen; het platform is er voor ons allemaal en we hebben elkaar nodig.”

We moeten het er in de sector vooral veelvuldig over hebben en onszelf en anderen constant bevragen, concludeert Esther. “Hoe meer stemmen er opgaan dat er iets moet veranderen, hoe groter het bewustzijn. We hebben het hier over een grote, belangrijke cultuurverandering, die er echt moet komen. Vrouwen maken 50% van de bevolking uit, come on!”

Heb je ideeën voor het onderzoek naar de ontwikkeling van scenario’s dat Vrouwen in Beeld wil gaan doen? Stuur dan een mail naar: info@vrouweninbeeld.nl

DE BECHDELTEST

De Bechdeltest meet de representatie van vrouwen in film. De test bestaat uit drie criteria:

1. Heeft een film op zijn minst twee vrouwelijke personages?
2. Praten die met elkaar?
3. Over iets anders dan een man?

De test lijkt eenvoudig, maar toch voldoet een groot deel van de onderzochte films niet aan de criteria. In de database van Bechdeltest.com staan inmiddels bijna tienduizend geteste films.