Vrijplaats voor scenarioschrijvers

Vorig jaar won Zurich op het Filmfestival van Berlijn de prijs van de International Confederation of Art Cinemas. Later dit jaar verschijnt Verdwijnen in de bioscoop. Wat hebben deze twee films met elkaar gemeen? Beiden hadden hun oorsprong bij de regeling Vrijplaats voor bewezen scenariotalent van het Filmfonds, de plek waar scenarioschrijvers de kans krijgen hun eigen verhalen te ontwikkelen.

In Nederland worden scenaristen meestal benaderd door een producent of regisseur om een idee voor een film uit te werken of wordt er bij de ontwikkeling nauw samengewerkt waarbij de scenarist zich dienstbaar moet opstellen. Bij Zurich en Verdwijnen ging het anders. De scenaristen van de films, respectievelijk Helena van der Meulen en Jolein Laarman, ontwikkelden verhalen die dicht bij hun hart lagen zonder bemoeienis van buitenaf. Later werden de scripts opgepikt door een producent en werden ze gemaakt. En dat is precies de bedoeling van de Vrijplaats. Toch weten verrassend weinig scenarioschrijvers dat deze regeling bestaat.

Het zelfbewustzijn van de schrijver
De opzet is simpel. Eens per jaar kunnen beginnende en ervaren schrijvers zonder betrokkenheid van een producent of een regisseur een plan indienen bij het Filmfonds. Hieruit worden vier projecten geselecteerd. De scenarist krijgt subsidie om een jaar lang aan zijn plan te werken: researchen, nadenken, schrijven en experimenteren zonder zich druk te hoeven maken over deadlines, financiering, productionele haalbaarheid of de eisen van allerlei stakeholders. Zo geeft de Vrijplaats scenarioschrijvers de kans om zichzelf in alle rust te ontplooien.

Dorien van de Pas, Filmconsulent Talentontwikkeling en Hoofd New Screen NL bij het Filmfonds vertelt hoe de Vrijplaats vijf jaar geleden is ontstaan: “Het bestuur van het Netwerk Scenarioschrijvers wilde de scenarioschrijver meer op de kaart zetten. Er waren bij het Filmfonds relatief weinig projecten, speciaal gericht op schrijvers. Toen zijn we met elkaar gaan nadenken over wat we konden doen. Waar zijn schrijvers bij gebaat? Daar kwam eigenlijk heel snel uit: tijd en vrijheid. Aanvankelijk was de Vrijplaats er alleen maar voor ervaren schrijvers, later is daar ook een plek voor beginnend scenariotalent bijgekomen.

Dorien van de Pas en Sabine Terken

Omdat de One Night Stand en De Oversteek zo nadrukkelijk zijn gericht op nieuwe regisseurs, wilden we ook iets doen om nieuwe schrijvers een kans te bieden. Ook hier hebben we geprobeerd heel veel vrijheid te creëren. Beginnende schrijvers kunnen een idee aanleveren voor een fictieplan, waarvan de lengte vrij is. Voorts verwachten we een visie op hun eigen schrijverschap en aan welk aspect ze graag willen werken. Iemand die bijvoorbeeld vooral met plot heeft gewerkt en zich nu meer wil gaan richten op karakterontwikkeling, of iemand wil een ander genre uitproberen. Wij vragen dus niet alleen om een idee maar ook om een werkplan, waarin ze aangeven hoe ze zich als schrijver willen ontwikkelen. Verder betrekken we er een coach bij. Die zoeken we in heel nauw overleg met de schrijver zelf. De afgelopen jaren hebben we een aantal jonge schrijvers door de Vrijplaats een grote groei door zien maken.”

Frank Peijnenburg, hoofd Screen.nl bij het Filmfonds, vult aan: “We willen plannen voor scenario die in potentie kunnen worden ontwikkeld tot een speelfilm, maar het is ook belangrijk dat je als schrijver de ruimte hebt om iets te onderzoeken; een aanvulling op je ontwikkeling. We hebben zo schrijvers gesteund die andere vertelvormen wilden onderzoeken, of die schrijvenderwijs ontdekten in welke vorm hun ideeën en verhalen het best tot hun recht zouden kunnen komen, als serie bijvoorbeeld in plaats van een film.
Ik vind het heel belangrijk dat je als scenarist deze ruimte en vrijheid kunt krijgen. Het kan het zelfbewustzijn van de schrijver vergroten en hun positie verbeteren, omdat ze de subsidie zelf hebben aangevraagd en verkregen. Dat is niet via een producent gebeurd. Het project is van hen. Ik denk dat mensen zich hierdoor meer bewust worden van het enorme belang van het scenario.”

Frank Peijnenburg

Verdwalen in het bos
“Voor mijn werk in de reclame bediende ik me steeds vaker van dezelfde toolbox en daar raakte ik op uitgekeken. Ik zocht naar een andere combinatie van tekst en beeld, waarin ik met meer fantasie, vrijheid en autonomie kon werken.” Zo licht Anne Hofhuis haar besluit toe om haar carrière als ontwerper te verruilen voor het vak van scenarioschrijver. Ze doorliep de Scriptschool, schreef de One Night Stands Op zee, Wildflowers en Messias, die op dit moment geproduceerd wordt. Ze schreef mee aan de jeugdserie Alleen op de Wereld, die met kerst door de VPRO wordt uitgezonden. In 2013 werd haar plan voor de speelfilm Lupus door het Filmfonds geselecteerd voor de Vrijplaats beginnende scenarioschrijvers.
“Het verhaal gaat over een bejaard echtpaar, dat geïsoleerd in het bos woont. Eerst verschijnt een wolf, gevolgd door een verwilderde tiener. Deze mythische gebeurtenissen maken dat de dementerende vrouw in de jongen haar verloren gewaande kleinzoon herkent. Haar bezorgde echtgenoot ziet de vreemdeling als een bedreiging. Kortom: een psychologisch driehoeksdrama met magisch-realistische elementen. Het gegeven dat je een kind kwijt raakt dat nooit meer wordt gevonden, fascineerde mij al lang. Ik heb de opzet in een opwelling geschreven en ingediend. Er was nog geen einde. Mijn leerdoel was om met dit begin een goed filmverhaal te construeren.”

Anne Hofhuis

Het Filmfonds vond het een veelbelovend idee. ‘Het verhaal staat al in de grondverf’, was het commentaar. De opdracht was om een eerste versie van een speelfilmscenario van negentig  minuten te schrijven. “Die vrijheid is heel fijn,” vertelt Hofhuis, “bij een echte productie zijn er vaak budgettaire beperkingen en dat is soms jammer. Als een regisseur aan boord komt, moet je ook iets van je eigen ideeën opgeven. Ik ben nogal dienstbaar ingesteld en begrijp dat het essentieel is dat een regisseur even enthousiast is als ik. Hij of zij moet er tenslotte die geweldige film van maken.”

Het Filmfonds stelde Willem Capteyn aan als coach. Als schrijver van De 9 dagen van de gier wist hij raad met verhalen met magisch realisme en dieren. “Het lag absoluut niet aan Willem dat ik in mijn eigen bos verdwaalde,” vertelt Hofhuis. “Hij heeft me aangemoedigd wegen in de slaan, die ik aanvankelijk probeerde te vermijden. Daar heb ik heel veel van geleerd. Maar al die verkenningstochten brachten mij steeds verder weg van wat ik ooit probeerde te vertellen. Ik was de magie, die initiële begeisterung kwijt. Ik heb weliswaar een eerste versie afgeleverd, maar ik was niet tevreden over het resultaat. Het was te snel, denk ik, en ik was vrij druk. Ik had meer tijd nodig.”

“Wat ik graag wilde en nog steeds wil, is de spanning tussen de man en de vrouw, én de jongen tot een ondraaglijk niveau opvoeren. De vrouw wordt met het uur krachtiger en spant met de inmiddels getemde jongen samen tegen de man, die de jongen kwijt wil. Hij kan en wil niet geloven in iets dat een sprookje zou kunnen zijn. Misschien omdat hij toch meer weet over de verdwijning van de kleinzoon, dan hij wil toegeven? Het verhaal moet genadeloos terug naar de schuld-en boetevraag. Kan de man zichzelf vergeven en zich overgeven aan een situatie die – echt of niet – heilzaam is voor alle drie?”

“Het Filmfonds had terechte kritiek op het eindresultaat, maar de reactie was tot mijn verbazing niet negatief. Volgens Willem denk ik er negatiever over dan nodig is. De Vrijplaats was hoe dan ook een nuttig leertraject, en ik ben heel dankbaar voor de kans. De ervaring kan ik nu gebruiken voor de ontwikkeling van de bioscoopfilm Naar Rio, die zojuist is geselecteerd bij de Oversteek-competitie. Maar ik ben nog niet klaar met Lupus. Ik heb het script opgeborgen in een spreekwoordelijke kist. Op een dag ga ik met die kist naar het bos en laat de wolf los.”

Maakbaarheid versus predestinatie
Scenarist Rogier de Blok schreef onder meer het scenario van R U There (Cannes, Un Certain Regard) en de telefilm De nieuwe wereld (Emmy Award Best Actress, 2015). Als een van de belangrijkste schrijvers van arthouse films in Nederland werkt hij hoofdzakelijk aan projecten waar de regisseur als de auteur wordt beschouwd. Daarom kwam de Vrijplaats voor ervaren scenarioschrijvers als een welkome kans om zich te ontplooien.
“In het eerste jaar dat de regeling werd aangeboden heb ik een idee ingediend voor een speelfilm, Goeree. Het speelt zich af op een Zuid-Hollands eiland waar een jonge visser – die zelf heilig gelooft in de maakbaarheid van het leven – opgroeit in de bijbelbelt waar men gelooft in predestinatie. Het gaat over de clash tussen deze twee werelden en moet een film worden in de stijl van poëtisch realisme van Reygadas, Dumont en Tarkovsky.

Rogier de Blok

“Ik wilde dit verhaal vertellen omdat ik de arena goed ken en sterk geloof in het adagium ‘the more local the more universal’. Mijn ouders en grootouders komen uit die streek, die veel unieke kenmerken heeft. De mensen voelen zich daar niet Zeeuws en niet Hollands. Ze hebben hun eigen dialect. Ze leven er al zes eeuwen van de visserij en de landbouw. Het prettige aan de Vrijplaats is dat je van te voren schrijfbudget krijgt. Dat geeft veel rust en vrijheid. Zonder al te veel stress kun je gaan researchen. Ik ben daar een paar keer een week in een stacaravan gaan zitten, rond gaan lopen, heb gesproken met vissers in dat dorpje. Daar heb ik een basis gelegd voor scènes die later zijn teruggekomen.
Er zit bijvoorbeeld een referentie in naar een beroemd schilderij van Meindert Hobbema, Het Laantje van Middelharnis (1687), dat wordt gezien als het laatste grote meesterwerk van de Gouden Eeuw en is geschilderd op dat eiland. Er zit een hele mooie balans en rust in dat schilderij. In die week ben ik de plek gaan opzoeken waar het geschilderd is. Het ziet er nu totaal anders uit. De balans is helemaal weg. Zowel dat schilderij en het laantje zoals het nu is, komen terug in de film. Die beelden drukken de state of mind van het hoofdpersonage uit.”

Op basis van zijn research schreef De Blok een scenario, waarmee hij naar producent Stienette Bosklopper stapte. “Zij vond het interessant en toen zijn we verder gaan praten en filosoferen over de inhoud,” vertelt De Blok. “Het zware proces, dat ik eerst met een regisseur doorloop, van het zoeken naar de kern, heb ik nu met haar doorlopen.” David Verbeek is aangetrokken als regisseur en de film staat gepland om te worden gedraaid in 2017.
“Toen David als regisseur aan boord kwam, heb ik nog wel een slag gemaakt om het echt een Verbeek-film te maken. Samen met R U There en zijn huidige film Full Contact vormt Goeree een drieluik met een gedeelde thematiek: de moderne mens en de zoektocht en hunkering naar verloren menselijk contact. Alle drie de films hebben een jonge man als protagonist, die onverwacht met zijn sterfelijkheid wordt geconfronteerd en via een vreemde weg terug, op zoek gaat naar zichzelf.”

Hoe verschilt het maakproces van Goeree met De Blok’s eerdere ervaringen? “De Nederlandse filmwereld is over het algemeen een snel-snel-snel wereld, veel haastiger dan wat ik hoor van arthouse makers in het buitenland. Daar doen ze, indien nodig, er vier jaar over om een scenario goed te maken en die tijd heb ik door de Vrijplaats kunnen nemen. Die regeling moet zeker blijven bestaan. Goeree is een verdomd zware kluif geweest, maar ook het beste dat ik tot nu heb geschreven. Dit is de tweede keer – na eerder R U There – dat ik denk: dit moet in potentie Cannes kunnen halen.
Mijn enige suggestie: reserveer een extra bedrag dat verplicht aan een buitenlandse coach besteed moet worden. En breng het alsjeblieft niet in mindering op het schrijfbudget, want als ik kijk naar de tijd die ik in het project heb gestoken, kan ik qua uurloon beter bij Albert Heijn vakken gaan vullen. Nee, dat is serieus geen grap.”

De deadline voor de Vrijplaats voor ervaren scenaristen is 12-4-2016
De deadline voor de Vrijplaats voor beginnende scenaristen is 13-9-2016

Foto’s: Bart Juttmann