Vertellen met muziek

Hoe verwerk je muziek in een scenario? “Niet”, luidt het korte antwoord dat je hier en daar aantreft op het web. Muziekrechten zijn schreeuwend duur. Een simpel wijsje als Happy Birthday leverde voor de rechthebbenden jaarlijks zo’n twee miljoen dollar op. Scenaristen die zomaar wat nummers uit de Beatles catalogus plukken, maken allicht een naïeve indruk.

Een ander veelgehoord argument is dat de scenarist alles dat met muziek te maken heeft moet overlaten aan andere creatives. Ook dat klopt ten dele. Een scenarist moet niet gaan zitten op de stoel van de regisseur, componist of musical supervisor.

Maar dat is niet het hele verhaal. Vanaf de late jaren twintig van de vorige eeuw is film een audiovisueel medium. Naast dialoog en sounddesign is ook muziek onderdeel van de filmtaal. Denk aan musicals? Of een film met een muzikant als hoofdpersoon? Niet voor niets heeft het Filmfonds een speciale coronaregeling rond muzikale projecten in het leven geroepen (zie het bericht hieronder). Er zijn tal van manieren waarop je als scenarist kunt spelen met muziek. Geniet mee van de Plot playlist.

10) Een extra laag: The Crying Game

“A loudspeaker playing Percy Sledge’s ‘When a man loves a woman’…” Met deze zinsnede opent het (gepubliceerde) scenario van The Crying Game. Schrijver en regisseur Neil Jordan start zijn thriller met een kermistafereel. De song echoot rondt over het kermisterrein, waar we inderdaad een man en een vrouw aantreffen. Jody, een Britse soldaat (Forest Whitaker), probeert een meisje te versieren.

When a man loves a woman klinkt hierbij nogal expliciet, maar deze soulslijper zet ons op het verkeerde been. Het meisje lokt Jody mee naar een plek waar hij wordt overmeesterd en ontvoerd door de IRA. Maar het nummer zit niet voor niets aan het begin van de film, als een soort motto. Uiteindelijk draait het in deze film toch om de liefde. De soldaat wordt bewaakt door ene Fergus (Stephen Rea), een terrorist die twijfelt of hij wel het juiste doet. Er ontstaat een band tussen de twee. Jody vraagt aan Fergus om, als er iets misgaat, zijn geliefde Dil te bezoeken. Kort daarop legt de soldaat inderdaad het loodje. De schuldbewuste Fergus trekt naar Londen met het idee om Dil te vinden. Hij treft Jody’s geliefde in een bar. Daar treedt ze op met een melancholisch nummer: The Crying Game.

Met dit geheimzinnige lied transformeert de strakke IRA-thriller vrijwel onopgemerkt in een mysterieus liefdesverhaal. Neil Jordan kiest de nummers in zijn films soms uit op sfeer, dan weer op inhoud, maar het zijn altijd bewuste keuzes. De songs geven het verhaal een extra laag, zo ook aan het slot. De laatste regel van het scenario luidt: “the music comes up- ‘Stand by your man’.” Deze songkeuze vloeit voort uit een plottwist, dus wie wil weten waarom de tekst van die countryklassieker hier relevant is, moet echt de film gaan zien.

9) Grieks koor – There’s something about Mary

Ruim 400 voor Christus was het al gebruikelijk om zang en muziek te gebruiken voor het vertellen van verhalen. In het Griekse drama werd de handeling vaak van context voorzien door een koor. Koorleden declameerden of zongen, meestal begeleid door een fluitist.

De ideeën van de oude Grieken zijn bijzonder slijtvast. Zo zie je dit principe onder meer terug in een film die verder niets gemeen heeft met klassieke tragedies: There’s something about Mary. De regisseurs van deze ballorige klucht, Bobby en Peter Farrelly, besloten liedjes in hun film te verwerken nadat ze folkzanger Jonathan Richman zagen optreden. De broers vonden zijn muziek zo naadloos passen bij hun film, dat ze besloten hem erin te schrijven.

In de film probeert de stuntelige Ted (Ben Stiller) op de meest gênante manieren het hart te veroveren van de onbereikbare Mary (Cameron Diaz).  Richman duikt, begeleid door zijn drummer Tommy Larkins, steeds zingend op om deze obsessieve liefde van commentaar te voorzien. Al in de eerste scène komt hij in beeld, spelend in een boom.

Geestig, maar het heeft ook een ander effect. In een weinig subtiele film vol grappen over pijn, vernieling en ongewenste zaadlozingen, herinnert het de kijker eraan dat het verhaal toch echt gaat over de liefde. Met zijn melancholische stem en fijnzinnige gitaarspel zorgt Richman voor een tegenklank. Zijn aanwezigheid in de film leidde zelfs tot een aanpast einde. In het oorspronkelijke script zou Ted net op het moment dat hij Mary weet te veroveren worden neergeschoten, maar dat zat de Farrelly’s toch niet lekker. Aangezien Richman toch op de set rondliep, leek het een perfect idee om hém dan maar op te offeren…

8) Boek een band – Rock ’n Roll Highschool

Waar Richman speelde vanaf de zijlijn, kun je muzikanten ook een centrale plek geven in je verhaal. Terwijl Beatlemania uitgroeide tot een muzikale pandemie, waren de Beatles te zien in komedies als A hard Day’s Night. De Spice Girls trakteerden hun jonge fans op Spice World. Het script wordt in dit soort vehikels vaak om de songs heen geschreven.

Toch kan de keuze voor een band ook een dramaturgische ingreep zijn. Eind jaren zeventig wilde producent Roger Corman een tienerfilm maken. In de jaren zestig had hij de tegencultuur een stem gegeven in een aantal succesvolle jongerenfilms, maar inmiddels was hij het contact met de jeugd een beetje kwijt. Twee jonge makers uit zijn stal, Allan Arkush en Joe Dante, ontwikkelden voor hem een script, waarin tieners het opnemen tegen een repressief schoolhoofd.

Corman besloot aan te haken bij de destijds populaire discotrend. Arkush en Dante protesteerden. Disco was niet echt de muziek die paste bij een film over rebellerende tieners, die in de finale zelfs hun school opblazen. De keuze voor de muziek was geen bijzaak, want de kids in de film leven voor hun idolen, het schoolhoofd vernietigt elpees (“The final solution”) en het verhaal werkt toe naar een lange concertscène. De muziek moest op z’n minst twee tandjes ruiger.

Corman raakte overtuigd. Arkush koos voor The Ramones, vier punkrockers uit Queens. Bandleden Joey, Johnny, Dee Dee en Marky zagen eruit als stripfiguren, die goed pasten in dit karikaturale verhaal. De nihilistische teksten van songs als The Blitzkrieg Bob of Teenage Lobotomy sloten naadloos aan bij de anarchistische sfeer van de film en ja, tieners die van deze takkeherrie houden, zouden best een school kunnen opblazen. De titel veranderde van Disco High in Rock ’n Roll Highschool.

7) De montagesequentie – Captain America

Om een langere ontwikkeling toch op een korte manier te schetsen, wordt in films en series vaak gekozen voor een montagesequentie. Met een serie shots of korte scènes kun je bijvoorbeeld snel schetsen hoe een personage zich ontwikkelt. In dit soort montages klinkt steevast muziek, die zowel het gevoel als het ritme van de sequentie weergeeft. Een riskant middel. Als je blijft hangen in nietszeggende clichébeelden, krijgt de kijker al snel zin om nacho’s te gaan halen.

De truc is om met afwisselende beelden een mini-verhaaltje te vertellen. Muziek dient dan vaak om eenheid te creëren. De beelden wisselen snel, maar de melodie blijft hetzelfde. In de superheldenfilm Captain America: the first Avenger wordt de naïeve Steve Rogers tijdens de Tweede Wereldoorlog gerekruteerd om deel te nemen aan een experiment. Hij dient als proefkonijn om een supersoldaat te creëren. Door een serum verandert Rogers in een gespierde held. Het leger zet hem in om jongens aan te sporen dienst te nemen.

In een montagesequentie zien we hoe de stuntelige Rogers het podium wordt opgeduwd. Stapje voor stapje groeit zijn zelfvertrouwen en uiteindelijk weet hij zichzelf staande te houden in deze propagandapoppenkast. Een heldere ontwikkeling dus, waarvoor het scenario aanstuurt op specifieke muziek: een wervingslied. Dat werd The Star spangled Man with a Plan. Componist Alan Menken schreef een melodie in de stijl van Irvin Berlin, die veel patriottische liederen schreef. De tekst, van musicalschrijver David Zippel, speelt een effectief spel met de gescripte beelden. Regels als Who’s strong and brave, here to save the American Way? klinken aanvankelijk ironisch: we zien slechts een onwennige jongeman. Maar aan het einde van het lied ìs hij de star spangled man. 

6) Laat een nummer ontstaan – 8 Mile

Soms zie je in de film hoe een song of een compositie ontstaat. In The Doors wordt getoond hoe  Jim Morrison en zijn bandmaten hun klassieker Light my Fire creëren. In A Star is Born zien we het nummer Shallow transformeren van een ruw idee naar een hit. Een mooi voorbeeld zit in de film 8 Mile. De jonge rapper Jimmy (Eminem) is op zijn werk getuige van een confrontatie tussen collega’s. De homoseksuele Paul wordt in een rap afgezeken door de hondsbrutale Mike.

Jimmy kijkt vanaf de zijlijn toe, maar besluit uit zijn schulp te kruipen. Hij begint terug te rappen en zo begint er een freestyle rap battle tegen Mike. Jimmy raakt in vorm. Wat de scène verder nog op scherp zet is dat Jimmy’s vriendin Alex op dat moment getuige is. Zij is erg onder de indruk van de manier waarop hij zijn rivaal verbaal afstoft. Het conflict binnen deze scène wordt dus geheel beslecht in een nummer.

Oorspronkelijk was er een rap geschreven voor de acteur die Mike speelt, rapper Xzibit. “I can write my own shit”, zei hij daar later over in een radiointerview. “Dus ik schreef het ter plekke.” Een spontaan een-tweetje tussen script en rapper.

5) Plotelement – The Man who knew too much

‘Que sera, sera, whatever will be, will be…’ Een braaf liedje, zoetjes gezongen door Doris Day. Geen nummer dat je associeert met moord, ontvoering en aanslagen. Toch is deze evergreen geschreven voor een thriller van Alfred Hitchcock, The man who knew too much.

De master of suspense zet het lied heel gewiekst in als plotelement. In de begin van de film zingt de voormalige zangeres Jo McKenna (Day) het liedje als ze haar zoontje Hank naar bed brengt. Ze maken er zelfs een dansje bij en worden dan onderbroken als er wordt aangeklopt.

Er is opvallend veel ruimte voor het zingen, de kijker is geneigd te denken dat het lied de band tussen moeder en zoon benadrukt. Hitchcock plant hier echter een plotelement. Kort na dit moment wordt Hank ontvoerd. Zijn ouders proberen hem terug te krijgen, maar worden hierdoor een speelbal in een internationaal intrige. Tegen het einde van de film zet Doris Day het lied opnieuw in, dit keer als middel om haar zoontje terug te vinden. Wie exact wil weten hoe, moet de film maar bekijken. Het is natuurlijk niet de bedoeling om Hitchcock-klassiekers te spoilen.

4) Zingen wat je niet kan zeggen – Crazy Ex-Girlfriend

Musicalhaters voeren vaak aan dat ze het niet geloven dat “personages zomaar beginnen te zingen”. Toch wordt binnen het genre niet lukraak met songs gestrooid. Schrijvers en componisten werken vaak stapje voor stapje toe naar momenten waarop de zang naturel klinkt. Dat is meestal wanneer de emoties oplopen. Als twee mensen elkaar voor het eerst de liefde verklaren, klinkt een lied natuurlijker dan wanneer ze op een doordeweekse dinsdag voor de buis hangen.

Natuurlijk hoeft niet ieder lied romantisch of vreugdevol te zijn. Woede, angst, twijfel, iedere emotie leent zich voor een musicallied. Situaties waar je in het gewone leven naar woorden moet zoeken of juist automatisch je stem verheft, vormen binnen de musicallogica uitgelezen moment voor songs.

In de comedyserie Crazy Ex-Girlfriend zitten vele prachtige voorbeelden. In iedere aflevering zitten liedjes, die vaak voortvloeien uit de emotionele hang-ups van het hoofdpersonage Rebecca. Zij wordt gespeeld door de comédienne Rachel Bloom, tevens een van de bedenkers van de show. Dat een song op een emotioneel hoogtepunt goed van pas komt, bleek op het moment dat een van de hoofdacteurs, Santino Fontana, vrij plotseling de serie verliet. Zijn personage had op dat moment een relatie met Rebecca. Het redmiddel: een onverbloemde break-up song. Een enorme uitdaging, vertelde Bloom aan de website Slate, vooral vanuit verhaalperspectief. “Het is het afscheid van een zeer, zeer belangrijk personage voor Rebecca, de show en voor onszelf.” In de scène wordt opgebouwd naar een ‘I love you’, maar de conclusie van het lied is toch: ‘It was a shitshow’.

3) De ‘I want’-song – The little Mermaid

In de gestileerde wereld van de musical kun je soms in het hoofd van een personage kijken. Waar je in een film of serie kunt kiezen voor een voice over, kun je binnen musicalscripts een bepaalde gedachte uitwerken in een song. Op Broadway ontstond vanuit deze gedachte de ‘I want’-song. Hierin bezingen hoofdpersonages hun innerlijke wensen. Hierna volgt het publiek hoe de protagonist deze innerlijke ambitie waar probeert te maken. Voorbeelden te over: Over the Rainbow in The Wizard of Oz, If I were a rich Man uit Fiddler on the Roof en recenter My Shot uit Hamilton. Nadat Disney componist Alan Menken en tekstschrijver Howard Ashman vroeg om liedjes te schrijven voor het animatiesprookje The little Mermaid, besloten zij om hoofdpersoon Ariel een power ballad te geven, waarin ze bezong hoe graag ze mens wilde zijn. Het resulteerde in een inmiddels klassieke song, die er definitief voor zorgde dat de ‘I want’-song een conventie werd in animatiefilms: Part of your World.

2) Gezongen dialogen – Les Parapluies de Cherbourg

In opera’s, operettes en sommige musicals wordt ieder woord gezongen. In film is dit nog altijd ongebruikelijk, zelfs in muziekfilms. Toch had de Franse cineast Jacques Demy wereldwijd succes met het geheel gezongen Les Parapluies de Cherbourg. Componist Michel Legrand componeerde zelfs muziek voor de meest banale mededelingen.

Ondanks deze ongewone stijlkeuze blijft het altijd een relaas over gewone mensen. De film vertelt het verhaal van de jonge Geneviève (Catherine Deneuve) die verliefd is op de eenvoudige monteur Guy (Nino Castelnuovo). Als hij door het leger wordt opgeroepen om dienst te doen in Algerije, blijft zij alleen over in het grauwe havenstadje Cherbourg. Dan blijkt ze zwanger te zijn. Een realistisch gegeven, en de pijn van Geneviève wordt door de muziek eerder geaccentueerd dan gedempt. Door de dialogen te zingen, horen we niet alleen de woorden, maar ook het gevoel dat daarachter schuilgaat. Een scepticus zou allicht stellen dat je dit verhaal ook kunt vertellen zonder muziek. Op zich is dat waar. Maar de zang creëert net het verschil tussen een banale anekdote en menselijk drama.

1) Verbeelden – 32 short Films about Glenn Gould

Omstreeks 1740 startte Johann Sebastian Bach aan een indrukwekkende reeks composities voor  klavecimbel: De Goldberg Variaties. De opbouw van deze cyclus was opvallend. Het werk start met een instrumentele aria, die wordt gevolgd door dertig variaties. Daarna sluit de cyclus af met dezelfde aria, die de luisteraar na zoveel muziek mogelijk anders zal beluisteren.

In de twintigste eeuw werden de Goldberg Variaties twee keer op plaat vastgelegd door de eigenzinnige Canadese componist Glenn Gould. Beide opnamen zijn legendarisch. De markante Gould, die ondanks zijn wereldfaam in 1964 besloot nooit meer op te treden, was in 1993 het onderwerp van een bijzondere film.

Er zijn talloze biopics gemaakt over muzikanten, waarbij gekozen wordt voor een chronologische aanpak. Maar regisseur Francois Girard en zijn co-schrijver Don McKellar vonden de extreem solitaire Gould veel te ongrijpbaar voor een conventionele aanpak. De vorm van het scenario is geïnspireerd op de Goldberg Variaties. De film begint en eindigt met een shot van een man in een eindeloze witte vlakte. Daartussen ziet de kijker nog dertig korte films. Gespeelde sleutelscènes, maar ook interviews met vrienden, familie en muzikale tijdgenoten, zoals meesterviolist Yehudi Menuhin.

Er is natuurlijk muziek van Gould zelf, zoals de Aria van Bach, en ook een associatieve film van animatiefilmer Norman McLaren, die Goulds muziek in beeld probeert te vangen. Elders in de film zoomt de camera in op de snaren van een vleugel. Het kan nog abstracter. Er klinkt een kort stuk van Beethoven, maar alles wat de kijker ziet zijn twee, volledig in sync met de muziek bewegende lijnen. Volgens het (gepubliceerde) scenario zijn dit de twee kanalen van het optische geluidsspoor van de film. ‘Hier heerst alleen de muziek’. Na afloop van dit fijnzinnige meesterwerkje blijft Gould een enigma, maar het is net of je zijn klanken juist iets beter leert kennen.