Urszula Antoniak, reiken naar het allerhoogste

Urszula Antoniak geldt al jarenlang als een van Nederlands meest eigenzinnige filmmakers. De in Polen geboren cineaste schrijft voor zichzelf, maar ook voor anderen. “Een stukje schrijven everyday, keeps the doctor away.”

We spreken elkaar op zaterdagmiddag in Americain in Amsterdam, vlak voor de hittegolf begint die Nederland deze zomer in z’n greep hield. Later die week zal ze op vakantie naar Polen gaan. Een interview met Plot is een aangename onderbreking van de dagelijkse routine. “Ik zit toch alleen maar thuis te schrijven.”
 
Dat moet ook wel, want eigenlijk heeft Antoniak het altijd druk. Eerder dit jaar draaide haar vierde speelfilm, Beyond Words, in de bioscoop, op het moment is ze met twee nieuwe projecten bezig. De speelfilm The Stranger, die door het Filmfonds wordt ondersteund in het kader van het programma Talentontwikkeling in Internationale Context. En daarnaast een Telefilm voor de publieke omroep. Over beide projecten zou ze genoeg kunnen zeggen. “Maar bij het herschrijven kunnen scripts zodanig veranderen dat het geen zin heeft om er in dit stadium iets over te vertellen.”
 
De als regisseur in zowel Polen als Nederland afgestudeerde Antoniak schrijft pas sinds een jaar of vijftien. Daar begon ze mee na de dood van haar man, Jacek Lenartowicz, die ook filmmaker was. “Na zijn overlijden ben ik van alles gaan schrijven, korte films, lange films, etc. Ik kon toen niet over mijn gevoelens praten. Verhalen vertellen is het oudste middel om te communiceren wat niet te communiceren valt. Gevoelens, emoties, maar ook wijsheid. Het is als een chassidische rabbijn die een verhaal vertelt, maar het aan jou laat om er zelf betekenis in te vinden.” 

Het verlies van en verdriet om haar levensgezel zit verwerkt in haar speelfilmdebuut Nothing Personal (2009, foto), over een jonge vrouw in crisis die naar Ierland reist, waar ze een eenzaam bestaan leidt terwijl ze door Connemara trekt, tot ze bij het huis van kluizenaar Martin komt. “Het schrijven van Nothing Personal begon met het beeld van een vrouw die buiten het huis zit en een man die binnen zit. Ze kunnen elkaar niet zien, maar ze zijn met elkaar verbonden door de muziek die ze allebei horen. Van daaruit is de rest van de film ontstaan. Het door Lotte Verbeek gespeelde personage ben ikzelf als immigrant, iemand die niks persoonlijks kan vertellen omdat de context niet te communiceren valt.” 

Nothing Personal won zes prijzen op het Filmfestival van Locarno en vier Gouden Kalveren. De in alle opzichten veel extremere opvolger Code Blue (2011) – over in een het ziekenhuis werkzame ‘engel des doods’ – draaide in de Quinzaine des Réalisateurs in Cannes. Nude Area (2014), een gevoelige, dialoogloze studie over de opbloeiende liefde tussen twee jonge vrouwen, was wellicht meer filmessay dan speelfilm, en liet opnieuw zien wat een weergaloze observator Antoniak is. 

Niet goed genoeg

Na drie films over vrouwen maakte ze met Beyond Words voor het eerst een film met een man in de hoofdrol. Toch is het voor Antoniak maar een kleine stap van Nothing Personal naar haar meest recente speelfilm. “Michael, de hoofdpersoon in Beyond Words, dat ben ik net zo goed. Hoewel ik nooit de ambitie had om er per se bij te willen horen, gaat die film wel over mijn ervaringen als immigrant. Het oefenen van de taal, je stinkende best doen in alles en toch altijd het gevoel houden dat het niet goed genoeg is.” Beyond Words is Antoniaks meest Europese film tot nu toe. De Poolse acteur Jakub Gierszal speelt Michael, die zich als advocaat vooral bezighoudt met vluchtelingenzaken, maar zich ondanks zijn onmiskenbare betrokkenheid toch enigszins verheven voelt boven de mensen die hij verdedigt.
 
“Michael heeft keihard gewerkt om zijn bevoorrechte positie te bereiken. Sommige mensen vinden hem een racist, omdat hij vindt dat hij meer recht heeft om in Duitsland te wonen dan de Afrikaanse man – wiens zaak hij op zich neemt, die vindt dat hij het natuurlijke recht heeft om overal ter wereld te wonen. In Polen vinden mensen Michael geen racist. Daar snappen ze wat hij heeft moeten doormaken. Uiteindelijk krijgt Michael meer begrip voor de Afrikaanse man en snapt hij dat ze eigenlijk hetzelfde willen. Beyond Words gaat over het Europa waar iedereen bij wil horen, of dat nu mogelijk is of niet.”

Beyond Words is behalve een film over Europa ook een integer vader-zoondrama, want Michaels leven wordt overhoopgegooid als zijn onmiskenbaar Poolse vader Stanislaw (Andrzej Chyra) onverwacht op bezoek komt. Op dat punt raakt Antoniaks film aan het meesterlijke Toni Erdmann, waarin een vader het leven van zijn dochter verstoort in een poging haar liefde voor hem te herwinnen.
 
De vergelijking met de megasuccesvolle film van Maren Ade leidt bij Antoniak tot een verzuchting en een hartenkreet. Niet alles lukte bij het maken van het fraai gestileerde Beyond Words.
 
Lowbudgetproducties

“Ik heb de brief bewaard van Eurimages waarin ze het script prijzen en het extra geld toekennen, waardoor we 25 draaidagen hadden in plaats van de twintig die we hadden met alleen Nederlands geld. En de film ziet er fantastisch uit dankzij cameraman Lennert Hillege. Maar bij de opnames ging het soms toch mis. Je komt in tijdnood omdat een vergunning te laat komt, je raakt op een cruciaal moment een belangrijke locatie kwijt zodat je moet improviseren.
 
Ik ben blij met de film, hij is in première gegaan in Toronto en San Sebastián, dat zijn grote en prestigieuze festivals, maar het is als maker geen ideale situatie om in te verkeren. Mijn films blijven lowbudgetproducties en ik weet niet hoe lang ik daarmee door wil gaan. Ik zou ook wel eens willen werken met het budget dat Maren Ade had voor Toni Erdmann. Om zelf te kunnen kiezen of ik observational realism wil toepassen als stijl. Want dat kost tijd en dus geld.”
 
De filmmaakster zou, als tegenwicht voor haar lowbudgetfilms, best een keer als storyteller betrokken willen zijn bij een Hollywoodfilm. “Ik hou van high concept-ideeën, dat je in drie zinnen of vijftig woorden een idee neerlegt waarop je een hele speelfilm kunt baseren. Met mijn echtgenoot deed ik altijd een spel waarin je in één zin een premisse schetst, zoals bijvoorbeeld: “Een acteur is zo wanhopig dat hij alles zal doen om werk te krijgen, zelfs zich verkleden als vrouw.” En dat je die premisse daarna in zoveel mogelijk verschillende genres toepast. Dus komedie, tragedie, maar ook thriller, misdaad etc. Hij kon dat ontzettend goed en daar heb ik veel van geleerd als het gaat om het verzinnen van verhalen.”

Schrijven voor anderen

Meestal werkt Antoniak aan meerdere projecten tegelijk. “Een stukje schrijven everyday, keeps the doctor away”, zegt ze met een lach. Lastig vindt ze het om te benoemen waarom ze sommige scripts zelf verfilmt en andere projecten bij andere makers neerlegt. “Dat gaat op gevoel. Ik heb laatst een project bij Lennert Hillege neergelegd, gewoon omdat ik denk dat het goed bij hem past. En er zijn ook verhalen waarvan ik zeker weet dat ik ze nooit verfilmd ga krijgen, maar waarbij ik ook weet dat het misschien wel lukt met een andere regisseur. Ik vind het bijvoorbeeld heel leuk om genreverhalen te schrijven. Het gekste dat ik heb geschreven? Science fiction voor kinderen.”

Wat dat project betreft: “In Polen ontmoette ik een zakenman, die zelf ook een goede verhalenverteller was. Ik vertelde hem het science fiction-verhaal, dat hij geweldig vond. Hij wilde meteen alle rechten opkopen. Hij had geen verstand van de filmbusiness, dus ik vroeg hem waarom. Hij zei: “Zo ben ik. Ik vind het geweldig dus ik wil het hebben. Dan zet ik mijn naam eronder.” Zo gaat dat in zijn wereld. Hij wilde het ook echt op papier hebben, dat ik het voor hem ging uitprinten.”
 
En wat deed ze? “Ik heb het aan hem verkocht. Ik kan het verhaal wel in een la laten liggen, maar ik kon het geld goed gebruiken om mijn derde film, Nude Area, af te maken. Ik heb toen die hele film opnieuw gemonteerd en gemixt. Mijn hart ligt uiteindelijk toch bij de kleine films die ik zelf regisseer.” 
 

Hoe dol Antoniak ook is op cinema, het schrijven voor anderen is soms broodnodig. Bram Schouw verfilmde bijvoorbeeld de door haar geschreven tv-film One Night Stand Nina Satana (2011), met Abbey Hoes in de hoofdrol als gothic vampiermeisje. Trots is ze op de door haar geschreven speelfilm Het leven volgens Nino (2014, foto), die werd geregisseerd door Simone van Dusseldorp, over een achtjarig jongetje dat zijn moeder verliest bij een ongeluk. Recent schreef ze een aflevering voor de true crime-serie Van god los en binnenkort volgt dus een nieuwe Telefilm. 

Televisie versus film

Soms werkt ze tijdens het schrijven van haar scenario’s samen met dramaturgen. “Het kan een noodzakelijk kwaad zijn, maar ook heel interessant als je een goeie match kunt vinden voor je verhaal en jezelf als schrijver. Voor Stranger werkte ik met twee verschillende story editors, Linda Aronson and Franz Rodenkircher. Beiden vertegenwoordigen verschillende benaderingen van verhalen vertellen. De een de klassieke aanpak, de ander is gespecialiseerd in het coachen van arthouse projecten, waarbij een minuut voor een pagina niet altijd de regel is. Doordat ik met allebei werkte, kon ik mijn eigen verhaal verkennen en durfde ik dingen te veranderen. Als een story editor iets kan doen voor een schrijver dan is het hem of haar naar het punt begeleiden waar je de motor van het verhaal voelt en begint te schrijven.”
 
De schrijfcarrière van Antoniak bevat een keur aan anekdotes. Meer dan tien jaar geleden schreef ze met Arend Steenbergen de opzet voor een romantische komedie. Na verloop van tijd scheidden hun wegen zich en ging ze afzonderlijk verder met een eigen versie van het verhaal. Ze verkocht die versie aan een Poolse productiemaatschappij, maar pas in 2016 verscheen de door zeven verschillende scenaristen geschreven film Planeta Singli in de Poolse bioscopen, met story credit voor Antoniak. “En wat denk je? Een megahit! 700.000 bezoekers in het openingsweekend, meer dan twee miljoen in totaal, de op vier na succesvolste Poolse film uit de geschiedenis. Daar sta ik, als ‘story by’. Past mooi naast Code Blue en Het leven volgens Nino!”
 

Net als de Argentijnse filmmaakster Lucretia Martel verzet Antoniak zich tegen het idee dat we sinds The Sopranos en Breaking Bad in de golden age of television leven. “Het draait bij veel series alleen maar om het vertellen van een verhaal, terwijl film zoveel meer kan zijn. Als je Zama van Lucretia Martel ziet dan is dat haast een zinnelijke ervaring, alsof je met een drugstrip bezig bent. Dat is wat cinema met je kan doen.”
 
Antoniak verbaast zich weleens “over de vreugde die mensen in Nederland etaleren als ze een tv-serie mogen gaan maken. Alsof het een big break is, bijna belangrijker dan film. In Polen is het precies omgekeerd. Als je een tv-serie maakt verdien je geld en laat je een nieuwe keuken bouwen. Maar je maakt het niet groter dan het is. Het draait allemaal om het maken van cinema, zeker nu Pawel Pawlikowski – na zijn Oscar voor Ida – dit jaar in Cannes de prijs voor beste regie won met zijn film Cold War.

Pools filmbeleid
 
Dit komt ook door het Poolse filmbeleid. Tien jaar geleden heeft men dat veranderd. In plaats van door producenten gedreven films ondersteunt men nu door regisseurs gedreven films. Als je een commissie hebt van zes filmmakers – die ieder jaar van samenstelling verandert – en je laat die beslissen welke speelfilms er gerealiseerd worden, dan creëer je een situatie waarin de uiteindelijke keuze onderdeel wordt van het creatieve proces. Op die manier is er altijd een kans dat er een project voorbijkomt dat iedereen omverblaast en schep je een omgeving waarin talent wordt gekoesterd.” 
 
“Waarom heeft Nederland eigenlijk geen Pawlikowski?”, vraagt Antoniak zich even later hardop af. “De meeste Europese landen hebben een maker van arthouse films die de rest van de filmwereld inspireert.” We doen een vlugge telling. Italië heeft Paolo Sorrentino en Luca Guadagnino, België heeft de Dardennes, Spanje Almodóvar, de Denen Von Trier en Vinterberg en de Zweden Ruben Østlund. “En de Noren hebben Joachim Trier,” concludeert ze. “Die maakt eerst een heel mooie persoonlijke film en vervolgens een vampierkomedie. Waarom kan dat niet in Nederland? In Europa snapt eigenlijk niemand dat. In Nederland zijn alle voorzieningen aanwezig voor een gezond filmklimaat. Des te vreemder dat er in artistiek opzicht zo weinig risico’s genomen worden. Ik mis een gevoel van aspiratie, van reiken naar het allerhoogste.
 
Ik vind het vreemd dat een talentvolle filmmaker als Esther Rots zo lang heeft moeten leuren voor ze weer een nieuwe film mocht maken. Ik vind dat mensen als zij, of Alex van Warmerdam, wel eens wat sneller het voordeel van de twijfel mogen krijgen. Ik heb bijvoorbeeld genoten van Schneider vs. Bax, dat deed me aan Pinter denken, zo goed vond ik het.”
 
Beyond Words is verkrijgbaar op dvd en te zien via Amazon Prime.

Wat zoek je?