Moordfilm omarmd door Goebbels
Het ontstaan van een scenario is vaak een spannend verhaal op zich. In deze aflevering van de rubriek De conceptie: hoe vlak voordat Duitsland werd overgenomen door de nazi’s Fritz Lang en Thea von Harbou een beklemmend, humanistisch meesterwerk schreven.
De jaren twintig waren de Gouden Eeuw van de Duitse cinema. Het onbetwiste powerkoppel van deze creatieve bloeitijd was het echtpaar Fritz Lang en Thea von Harbou. De perfectionistische, tirannieke regisseur Lang en de intellectuele, aimabele scenarioschrijver Von Habou maakten achter elkaar steeds grootsere fantasy- en science fiction-films. Begin jaren dertig leek hun ster ineens dalende. Tegenvallende recettes voor het epos Metropolis en Langs tirannieke persoonlijkheid hadden hen vervreemd van de machtige Berlijnse UFA-studio. Megalomane projecten waren niet langer mogelijk. De nieuwste film moest noodgedwongen plaatsvinden in de gewone wereld.
Inspiratie hiervoor vonden ze in de kranten. Voorgaande jaren was Duitsland opgeschrikt door de gruwelijke misdaden van seriemoordenaars. Zo was er Peter Kürten, de ‘Vampier van Düsseldorf’, die binnen een jaar minstens negen willekeurige mensen van het leven beroofde. Toen hij werd gearresteerd, was het publiek niet alleen verbijsterd over hoe alledaags deze maniak eruitzag, maar ook dat zijn gewelddadige neigingen al jaren bekend waren bij de autoriteiten.
Grootschalig politieonderzoek was de georganiseerde misdaad zozeer gaan belemmeren, dat enkele criminele kopstukken besloten de moordenaar zelf op te sporen
Lang en Von Harbou, altijd gefascineerd door de duistere kant van de mens, hadden deze zaak op de voet gevolgd. Hun aandacht werd getrokken door één bijzaak. In de maanden voor Kürstens arrestatie was grootschalig politieonderzoek de georganiseerde misdaad zozeer gaan belemmeren, dat enkele criminele kopstukken besloten de moordenaar zelf op te sporen. Dit gegeven bood allerlei mogelijkheden voor interessante scènes en morele vragen. Zo ontstond M: Eine Stadt söcht einen Mörder: een ensemblefilm over een gemeenschap in de greep van angst voor een ronddolende psychopaat, over recherchewerk, een clandestiene klopjacht en over de opgejaagde moordenaar zelf.
In tegenstelling tot hun voorgaande fantasierijke werk, wilden Lang en Von Harbou met M een realistische film maken. Om hun script waarachtigheid te geven, consulteerden ze politiemensen over opsporingsmethodes en bezochten ze klinieken om psychopaten te observeren. Journalisten gaven inzicht in de gang van zaken in de onderwereld.
Hoe de samenwerking tussen het echtpaar functioneerde is onbekend. Vermoedelijk kwam Lang met de sterke visuele ideeën en kleurrijke details, en leunde hij voor structuur en dialogen op de expertise van Von Harbou. Gezamenlijk leverden ze een vuistdik script af, waarin iedere camerahoek en iedere nuance in het acteerwerk tot in de details werd omschreven, dikwijls tot frustratie van cast- en crewleden.
In latere jaren is er veel gespeculeerd over in hoeverre M een reactie was op het opkomende nazisme. Lang claimde later dat de manier waarop hij heen en weer snijdt tussen scènes op het politiebureau en het gangsterhoofdkwartier impliceert dat misdadigers en autoriteiten inwisselbaar worden. Ook vertelde Lang dat hem toestemming was geweigerd voor opnames in een hangar, nadat de eigenaar – die een Swastika-speldje droeg – de oorspronkelijke titel van de film Mörder unter uns (Moordenaars onder ons) interpreteerde als een aanval op de nazi’s. Langs levenslange neiging om herinneringen te verdraaien of te verzinnen maken het waarheidsgehalte van deze uitspraken overigens twijfelachtig.
Wel staat vast dat M bij de release een onwelkome bewonderaar kreeg in Joseph Goebbels, die de film interpreteerde als een pleidooi voor de doodstraf
Wel staat vast dat M bij de release een onwelkome bewonderaar kreeg in Joseph Goebbels, die de film interpreteerde als een pleidooi voor de doodstraf. Toen de nazi’s enkele jaren later de macht grepen, bood Goebbels als minister van propaganda Lang aan om leiding te gaan geven aan de filmdivisie. Lang beweerde dat hij diezelfde avond nog met zijn maîtresse de trein naar Parijs nam om 25 jaar niet meer naar Duitsland terug te keren. Lang dikte veel details uit deze anekdote later steeds verder aan, en kunnen worden genomen met een korrel zout.
Langs vlucht betekende het einde van zijn huwelijk, dat al jaren nog louter een creatief verbond was. Thea Von Horbau bleef in Duitsland films maken. Hoewel haar werk geen bikkelharde nazipropaganda was, had ze goede banden met het regime en na de oorlog was ze geruïneerd. Fritz Lang maakte in Hollywood een mooie carrière, zij het nooit met de hoge budgetten en de artistieke vrijheid die hij in de jaren ’20 had. Hij profileerde zich als fanatiek anti-nazi en had de rest van zijn leven moeite om het aandeel van zijn ex-vrouw in zijn vroege films te erkennen.
M is het hoogtepunt van hun samenwerking. Het script toont alle kanten van de moordzaak. De kijker voelt het verdriet van de ouders van de slachtoffers, de woede van de gemeenschap, de onmacht van de politie en krijgt zelfs empathisch inzicht in de geestesziekte van een psychopaat (meesterlijk vertolkt door Peter Lorre). Alles komt samen in de slotscène, waarin de moordenaar voor een volksgericht wordt geworpen dat zelf bestaat uit misdadigers. Die vraag die de film stelt – wat moet je met zo’n man? – is nog altijd relevant. Lang en Von Harbou geven geen antwoord, maar zijn over een ding duidelijk: eigenrichting is geen alternatief voor een falende rechtstaat. Dus de film is wel degelijk antifascistisch.