Schuttingtaal voor kinderen?
Hoe je je volwassenen boos maakt door kinderen serieus te nemen? Het gebeurde met De Stratemakeropzeeshow, de televisieserie die centraal staat in deze aflevering van De Conceptie.
“VARA leert de jeugd schuttingtaal”, kopt Henk van der Meijden begin jaren in De Telegraaf. Steen des aanstoots is een kinderprogramma dat in oktober 1972 wordt gelanceerd: De Stratemakeropzeeshow. Het titelpersonage wordt gespeeld door Aart Staartjes. Tijdens de credits zit hij in een bootje en legt een klinker op het water. Die zinkt. Joost Prinsen wordt bekend als Erik Engerd, die iedereen wil laten schrikken maar vooral bang is voor zichzelf. En Wieteke van Dort vertolkt de Deftige Dame, die ondanks haar keurige uitstraling continu windjes laat. Het trio vervult ook alle andere rollen in sketches en zingen speciaal voor het programma gemaakte liedjes.
Het klinkt misschien als een hele hoop meligheid, maar iedere week wordt ook een nieuw thema aangesneden. En allesbehalve de geijkte educatieve onderwerpen. Niets over het alfabet, de seizoenen of dieren. De eerste twee afleveringen zijn getiteld Lui en Dom. En dan komt aflevering drie, over poep en pies. Hierin zingen de spelers, voorzien van chique poederpruiken, het zeer keurige Poep- en piesmenuet. De elegante muziek is van huiscomponist Harry Bannink, de tekst van Hans Dorrestijn:
Hé! De woorden ‘poep’ en ‘pies’
die zijn niet netjes, die zijn vies.
Je moet die woorden niet gebruiken,
anders ga je d’r naar ruiken!
Genoeg voor ophef. Henk van der Meijden is niet de enige die in de pen klimt. Een lezer van het Algemeen Dagblad noemt het programma in de brievenrubriek “een rechtstreekse opwekking tot ontucht en dat voor nog onrijpe kinderen”.
Maar kinderen en ook veel volwassenen blijven afstemmen. Een schandaalsucces is ook een succes. De commotie rond de brutale toon werpt weleens een schaduw over de andere kwaliteiten van de serie. Want hoe uitzinnig het programma ook is, de makers nemen de kinderen zeker serieus. De toon dient een doel.
“Er moest iets komen om kinderen bij te brengen hoe ze bepaalde begrippen kunnen hanteren”, vertelt Aart Staartjes in die tijd in Het Vrije Volk. “Ze horen veel over luiheid, liefde, domheid, verlegenheid en zo in hun omgeving, maar wat zijn dat voor woorden voor een kind?”
Tussen de poep en de pies blijft er dus voldoende ruimte over voor gevoelige items. Daarna volgt er voor de relativering wel meteen weer een absurde sketch
De Stratemakeropzeeshow brengt de begrippen dichterbij door emoties centraal te stellen. In een aflevering over sport gaat het bijvoorbeeld niet alleen over competitie en overwinning, maar zie je ook een jongetje dat niet hoog in de touwen durft te klimmen. Sowieso namen de makers de thema’s heel ruim. In de aflevering School is het door Joost Prinsen gezongen Frekie te horen, een inmiddels klassieke ballade van Willem Wilmink over een jongetje met het syndroom van Down. Tussen de poep en de pies blijft er dus voldoende ruimte over voor gevoelige items. Daarna volgt er voor de relativering wel meteen weer een absurde sketch.
Het schrijfteam vindt een toon die aanslaat. Regisseur Frans Boelen werkte voor de reeks Wij en de Wereld al met een groep talenten die beschikten over de juiste instelling: Hans Dorrestijn, die uit het onderwijs komt, neerlandicus Willem Wilmink, voormalig kleinkunststudent Jan Riem, Ries Moonen die eerder bloedserieuze teksten schreef voor het VARA-programma de Ombudsman. En dan was er nog ene Hendrik Blaak. Dat blijkt de schuilnaam te zijn van oud-studentenpredikant Karel Eykman, die een pseudoniem gebruikt omdat hij ook werkt voor een andere omroep. Staartjes prijst in Het Vrije Volk hun literaire kwaliteit.
De liedteksten zijn vooral van Dorrestijn, Eykman en Wilmink, Riem en Moonen specialiseren zich in sketches. De ploeg komt weleens met de acteurs en Harry Bannink bijeen in het Theehuis in het Vondelpark. Daar worden onder meer teksten doorgenomen. “Een kwart van wat wordt ingediend, sneuvelt”, vertelt Moonen in De Volkskrant. “Er zijn scènes die je tot het laatste woord afschrijft, of je laat iets aan de spelers over. Het gebeurt zelden dat zij er zinnen bij bedenken. Door hun spel leggen zij soms onverwachte accenten. De samenwerking is zo hecht dat we kunnen voorspellen wat zij gaan doen.” Hij noemt het programma abstract, karikaturaal. Jan Riem, de geestelijke vader van Erik Engerd, is bijvoorbeeld beïnvloed door Monty Python en de Britse komiek Marty Feldman. Moonen houdt er zelf ook van om de wereld flink op zijn kop te zetten.
Dat is sowieso een van de troeven in het programma. In De Stratemakeropzeeshow zijn de kinderen vrijwel altijd slimmer dan de volwassenen. En in een van de sketches spelen een jongen en een meisje met een racebaan. Er klinkt een klopje op de deur. Vader schuifelt bedremmeld binnen om te melden dat hij en mamma “spijt hebben”. De kinderen blijven streng. “Wij hebben het beste met jullie voor, zul je dat nooit vergeten?” “Van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat zitten wij op school, voor jullie plezier.”
Door de mix van invoelbare kinderthema’s, emoties, absurdisme, omkeringen en lef slaan de makers de spijker op z’n kop. Ook al beweert Henk van der Meijden dat het programma de jeugd schuttingtaal leert, volgens de gerenommeerde psycholoog Rita Kohnstamm krijgen ze veel meer mee. In Ouders van Nu schrijft ze: “Heel veel kinderen hebben te kampen met emoties die ze niet aankunnen, omdat ze niemand hebben die er met hen eens op een kinderlijke manier over praat. Verlegen zijn, jaloers zijn, bang zijn in het donker of dat je in je bed plast. Al deze problemen zijn in De Stratemakeropzeeshow aan de orde geweest.”
Het schrijverscollectief, later aangevuld met Fetze Pijlman, levert met elkaar of zelfstandig nog jarenlang teksten voor series als J.J. de Bom, Geef je Ouders maar weer de Schuld, Sesamstraat en Klokhuis. Wilmink overlijdt in 2003, Aart Staartjes in 2020, Karel Eykman in datzelfde jaar. In maart van dit jaar stapte ook Ries Moonen uit. Hij leverde “een onmiskenbare bijdrage aan het volwassen maken van de jeugdtelevisie in Nederland”, schreef De Telegraaf.