Processies, wonderen en waarheid

Nadat hun Telefilm De nieuwe Wereld (2013) was onderscheiden met verschillende internationale prijzen, waaronder een Emmy voor beste actrice, kon een nieuwe samenwerking tussen scenarist Rogier de Blok en regisseur Jaap van Heusden niet uitblijven. Het resultaat is de film De Man uit Rome, waarvoor ze samen het script schreven. De Man uit Rome is een on-Nederlandse film die, zoals Van Heusden het uitdrukt, “het onzichtbare binnen het frame wil brengen”.

De titelfiguur is de Italiaanse priester Filippo, die vanuit Rome wordt uitgezonden naar een afgelegen dorp in Limburg om te bepalen of een huilend Mariabeeld een wonder kan worden genoemd. De sceptische Filippo kijkt diep wantrouwig naar bovennatuurlijke verschijnselen en de opwinding die ze teweegbrengen. Mensen willen voorgelogen worden, meent hij. Ook in Limburg zoekt hij naar sporen van misleiding of een banale natuurlijke verklaring. Maar ook ziet hij hoe de huilende Maria troost heeft gebracht aan een getraumatiseerde gemeenschap, die rouwt om een gruwelijke tragedie. Hoeveel zin heeft het ontkrachten van het wonder dan nog? Dit dilemma van Filippo fascineerde de makers.

Jaap van Heusden: “Ik kom zelf uit een calvinistische traditie waar niks mooier is dan de waarheid, en mijn vrouw is onderzoeks-journalist. In een situatie waarin wordt gelogen om daar geld uit te slaan, is vanuit die optiek de factchecker de ridder op het witte paard. Soms is de waarheid pijnlijk, maar uiteindelijk is het beter die te kennen. De vraag waar we tijdens het schrijven in verstrikt raakten was: is er een situatie denkbaar waarbij dat niet houdbaar is? Zijn er momenten dat de waarheid misschien weinig waard is?”

In tegenstelling tot wat je zou verwachten is het Vaticaan super strikt met erkennen van wonderen

Rogier de Blok: “Deze thematiek hebben we gaandeweg tijdens het schrijfproces ontdekt. We kwamen in rare tijden terecht. Trump kwam aan de macht en complottheorieën kwamen op. Je ziet wat leugens kunnen doen en dat ze zelfs verslavend kunnen zijn. Dit staat veel meer op scherp dan tien of twintig jaar geleden.”

Hoe is dit verhaal ontstaan?
Jaap: “Mijn lief, Carola Houtekamer, kwam erachter dat er voor het eerst sinds jaren een wonder zou worden erkend door de katholieke kerk. In Lourdes was een man met kanker genezen. Er was geen wetenschappelijke verklaring voor. Artsen waren om een mening gevraagd. Die zeiden natuurlijk niet: dit is een wonder omdat die man zo hard heeft gebeden, maar stelden wel dat ze geen toereikende natuurlijke verklaring hadden.

Voor mijn lief was dat verhaal klaar zodra het in de krant had gestaan. Mij bleef dat verhaal bij. Er is daar een bibliotheek aan literatuur over wonderen die zijn onderzocht. In tegenstelling tot wat je zou verwachten is het Vaticaan super strikt met erkennen van wonderen. Door de manier waarop mensen met zoiets omgaan en alle vragen die ik had, dacht ik: hier kunnen we een mooie film over maken.”

Waarom wilden jullie blijven samenwerken na De Nieuwe Wereld?
Rogier: “Het is een fijne samenwerking. We hebben groot respect voor elkaar maar durven het ook te benoemen wanneer we iets niet goed vinden. Ook hebben we overeenkomstige interesse in wat films met je kunnen doen als kijker. Er is een spirituele dimensie, die we allebei hebben en die ons erg stuurt.”

Jaap: “Een van de dingen waar ik best goed in ben, is dat allesverslindende journalistieke. Je wilt als een soort spons je helemaal volzuigen totdat je echt de baas over het onderwerp bent. Een van de vele krachten van Rogier is dat hij dat allemaal bevraagt. Hij komt dichterbij de mensen om wie het gaat. Tijdens het schrijven komt er vaak een moment dat we niet langer onszelf of elkaar bevragen, maar de personages aan het woord laten als we antwoorden zoeken. We beginnen na te denken over wat personages zouden zeggen alsof het echte mensen zijn. Heel vaak zegt Rogier dan: ‘Ik ben eens drie dagen gaan wandelen, en ik denk dat dit personage dit helemaal niet zo zou doen.’ Het is superfijn om met zijn tweeën aan iets te werken. Je gooit het af en toe over de schutting, dan kan hij ermee verder en daarna ik weer.”

Door wat voor fases is het script gegaan?
Jaap: “Heel veel. Soms krijgt je een afwijzing van een fonds of een distribiteur heeft andere zaken die voorrang hebben en dan blijft een script een tijdje liggen. Als je ermee verdergaat, zie je ineens dat je dingen kunt wegsnijden of anders rangschikken.”

Rogier: “We hebben stevig moeten inkorten en dan krijg je ook een nieuwe balans. We hebben het bijvoorbeeld veel gehad over Térèse, het meisje dat het wonder heeft ontdekt. Naarmate we verder kwamen is haar rol zich steeds meer gaan uitkristalliseren. We hebben veel gestoeid met welke leeftijd ze had en of er een seksuele spanning moest zijn tussen haar en Filippo.”

We hebben er bewust laptops en mobieltjes in gedaan. Het was belangrijk dat Filippo voor zijn onderzoek de nieuwste technologie gebruikte

Jaap: “Dat vond ik wel geloofwaardig. Dat bij zo’n meisje in haar verlangen, haar pijn en haar confrontatie met die behoorlijk gesloten man, meer gevoelens leven. Dat was in het script de hele tijd zoeken, ook tijdens het casten, filmen en monteren, waar Rogier trouwens ook een rol in heeft. Ook monteren is schrijven.”

Rogier: “Ik ben een paar keer komen kijken bij de edit. Het fijne is dat ik een heleboel van het gedraaide niet heb gezien, zodat ik er een frisse blik op heb. Het lukt me nu ook meer dan vroeger om los te laten wat we hebben geschreven. We moeten het doen met wat er nu ligt.”

De film voelt niet heel Nederlands
Rogier: “Er zijn wel dingen in het schrijfproces langsgekomen, zoals bijvoorbeeld van de priester een Nederlander maken die lang in Rome heeft gewoond. We hebben ook overwogen om het verhaal in België te situeren, omdat we het daar iets geloofwaardiger vonden. Uiteindelijk werden het toch Limburg en een Italiaanse priester en dat maakte de voertaal Engels.”

Jaap: “Hierdoor kwamen we bijvoorbeeld niet in aanmerking voor de Oscar-inzending voor beste internationale film [waarin de dominante taal niet Engels mag zijn, ed]. Maar ja, dat is realistisch in West-Europa, dat is lingua franca. De film heeft natuurlijk iets tijdloos, met de processies en wonderen. Op een bepaald moment waren we zelfs bang dat we iets maakten dat prima in de jaren zestig had kunnen spelen. Dat wilden we niet. Dit is een verhaal van nu. Dit gaat over fake news en het ontmantelen daarvan.”

Rogier: “We hebben er bewust laptops en mobieltjes in gedaan. Het was belangrijk dat Filippo voor zijn onderzoek de nieuwste technologie gebruikte.”

Jaap: “En vermeende wonderen gaan natuurlijk snel viral.”

Het is ook on-Nederlands in de zin van een spirituele film in een seculier land
Jaap: “Films die ons vaak het meest bijblijven zijn van Kieślowski, Tarkovsky, Dreyer en Bresson, makers die het onzichtbare binnen het frame probeerden te brengen. Hun zoektocht is superbelangrijk geweest in de ontwikkeling van de cinema. In Nederland heb je soms het gevoel dat die films afwezig zijn. Dit hebben we daarom steeds hardop benoemd bij de fondsen: weet, onze zoektocht past in een rijke traditie.”

Rogier: “Jaap is een protestante domineeszoon en ik een agnost met een spirituele interesse, die samen een katholieke wonderfilm wilden maken. Ik denk dat wij als makers er nu pas aan toe waren om de stap te zetten naar het onderzoeken van het transcendente. Ik denk dat het belangrijk en urgent is. Vorige week las ik in Trouw een stuk van een psycholoog, die zei dat het volledig absurd is dat we jonge mensen wel leren rekenen en schrijven, maar niet voeden met een spirituele dimensie.”

Was het lastig om deze film gemaakt te krijgen in Nederland?
Rogier: “Het staat me bij dat we er in het scenario en de regievisie heel zorgvuldig op ingingen, omdat we bang waren dat het zou worden afgedaan als te spiritueel of te religieus.”

Jaap: “In die zin heeft covid ons geholpen, want dat was de periode dat we de financiering moesten rondkrijgen. Bij de ontwikkeling van het script waren we tot dan toe vooral bezig geweest met damage control, door het spirituele aspect niet te veel te benadrukken. Tijdens corona zeiden de lezers bij de fondsen ineens dat het de film in positieve zin onderscheidde dat mensen in deze tijden bezig zijn met zingevingsvragen. Ze wilden niet de zoveelste misdaadfilm of romcom, ze wilden films die gaan over de ziel. Dat was een mooie verrassing.”

Hoe krijg je iets onzichtbaars in zoiets technisch als een filmscript?
Jaap: “Je probeert de beelden die in je opkomen zo goed mogelijk op te schrijven. Er is een shitload van religieuze films uit met name de Verenigde Staten waarvan je over nek gaat. In die traditie wilden we niet zitten. Daarom waren de voorbeelden die ik net noemden zo belangrijk.”

Rogier: “Je schrijft een scène droog op, maar zorgt wel dat er altijd verschillende kanten in zitten. Bij bepaalde scènes wilden we ambigue houden of iemand staat te liegen of oprecht is. Door dat steeds in het midden te laten, moet de kijker zelf op zoek gaan, of die nu atheïst is, agnosticus of diepreligieus. We wilden niet dat dit een film zou zijn voor één van die groepen. Daar hebben we veel discussie over gehad. Soms zeiden we, nu wordt het te religieus of juist te atheïstisch voor mij.”

Jaap: “Dat was grappig. Omdat Rogier opener is en niet wordt gehinderd door een religieuze jeugd, had hij minder allergie voor dingen waarvan ik dacht, dit wordt klef. Door hem durfde ik het toch aan.”

Rogier: “Soms moest over voorstellen van mij wat nuchterheid heen. Wat hielp is dat het ook een genrefilm is, door de detectivelijn, het is een mysterie. Dat vond ik een fijne combinatie met het onderwerp. Het mysterie en het onzichtbare, dat gaat goed samen.”

Hoe hebben jullie dat detective-element aangepakt?
Jaap: “Op dat soort momenten heb je veel aan de research. Wat je denkt dat bij deze film is verzonnen, is vaak tot in het absurde waar. Dat Filippo een kopie-beeld gaat verhitten om te kijken of dat ook gaat huilen als de lijm smelt, of het onderzoekt onder een ct-scan, dat is gewoon hoe het gaat. Wat dat betreft was het materiaal heel erg dankbaar. Dan zit de craft vooral in het rangschikken. In welke stapjes kun je het mysterie onthullen? Welke onderdelen zullen nooit worden onthuld? En vooral, hoe verhoud je het mysterie van de buitenkant – is dit wonder gebeurd? – met het mysterie van de binnenkant van Filippo. Het verhaal gaat over een man die met zijn hoofd is afgesloten van zijn emoties. Hij is als een oester die met een heel ruw mes wordt opengewrikt.”

Rogier: “Dus de film werkt hoop ik ook als emotionele reis, op karakterniveau. Je kunt de hele film kijken zonder spirituele laag, maar voor mensen die een gevoeligheid hebben voor die extra dimensie werkt hij hopelijk nog mooier.”

Wat voor feedback hebben jullie gekregen op dit script?
Jaap: “Dat begint tussen ons. Wij zijn niet één. Ik ben superkritisch, maar vaak net iets te snel. Rogier heeft een zachtere manier van doen, maar laat zich niet zomaar overtuigen. Eer iets van ons het kwaliteitsstempel heeft gekregen ben je al wel heel wat feedbackrondes verder. We hebben veel gehad aan de feedback van Willem-Jan Otten. Die kan je script beter lezen dan dat je het zelf geschreven hebt. Hij haalt altijd iets naar boven dat er intuïtief al inzat waar we nog niet aan hadden gedacht. Hij leest een scène en dan zegt hij ‘Dit is zo rijk wat hier gebeurt!’ En wij zitten er dan bij te knikken en te denken, ja, nu moeten we het herschrijven dat minder goede lezers dat er ook uit kunnen halen.”

Ook als een film er uiteindelijk niet komt, wat altijd kan gebeuren, dan moet het zinvol geleefde tijd zijn

Wat zijn jullie drijfveren om jarenlang aan zo’n script te sleutelen?
Jaap: “Voor mij is het toch wel de liefde voor het verhaal. Dat ik begin te houden van de mensen die dit allemaal doormaken, die paralellen hebben met dingen die je zelf doorleeft. Ik heb een les geleerd over filmmaken. Ook als een film er uiteindelijk niet komt, wat altijd kan gebeuren, dan moet het zinvol geleefde tijd zijn. Voor De Man uit Rome is dat hoe Rogier en ik hebben kunnen samenwerken, en wat we hebben kunnen leren over de processen in onszelf.”

Rogier: “Voor mij gaat het om het idee dat je hoopt iets te maken dat mensen aanspreekt op spiritueel niveau. Ik denk dat veel mensen zich heden ten dage, net als Filippo, hebben afgesloten voor dit deel van zichzelf. Het is belangrijk dat je dat openbreekt. Ook denk dat ik aan het begin van dit proces in een periode van mijn leven zat waarin ik zelf iets van die geslotenheid en cynische blik naar het leven had. In die zin kun je het schrijven bijna therapeutisch noemen.”

Jaap: “Het schrijven is een gevecht met je eigen cynisme. Je moet delen van jezelf onder ogen durven te zien waar je niet mee kunt afrekenen door twee keer kletsen met een goede vriend. Net als eelt onder je voeten, dat gaat er ook niet in een keer af, dat gaat met zo’n slijptol, laagje voor laagje, en soms doet het pijn.”

Rogier: “Zo is het ook met je ziel. Soms heb je daar zoveel eelt op dat je er niet meer bij kunt komen. Zo gaat het schrijfproces tussen mij en Jaap. Hij komt met zijn vieze eeltige voeten en ik haal er een mooie metafoor uit!”

De man uit Rome is vanaf 30 maart 2023 in de bioscoopen te zien.