Morten: in de honger naar macht is alles geoorloofd

“Democratie is een te mooi concept om door het volk te laten verkloten”, zegt politicus Morten Mathijsen in de achtdelige dramaserie Morten, die vanaf 7 april wordt uitgezonden op NPO1 en al te zien is op NPO Start Plus. Maar terwijl zijn ster rijst, dreigt juist een meisje uit het volk zijn macht te ondermijnen.

Borgen, Den Uyl en de Lockheed-affaire, House of Cards, De fractie; politieke series zijn er in tal van varianten. Morten is door de verhaallijn rond zijn donkere verleden eigenlijk geen puur politiek drama, maar meer een psychologische thriller, volgens Jean van de Velde en Barbara Jurgens, de schrijvers van Morten. Want terwijl Morten (Peter Paul Muller) bezig is met zijn schaamteloze opmars door de instituties, die begint met het uitrangeren van de fractieleider van zijn partij en eindigt met het premierschap, wordt steeds duidelijker dat graafwerk naar zijn verleden door de jonge vrouw die zich voordoet als stagiaire, hem in diepe problemen kan brengen. 

De serie, waarvan Van de Velde ook de regie deed, is gebaseerd op de gelijknamige trilogie van Anne Levander – een pseudoniem van het schrijverskoppel Dominique van der Heyde en Annet de Jong, journalisten van respectievelijk de NOS en De Telegraaf in politiek Den Haag. Producent Paul Voorthuysen gaf de boeken in 2015 te lezen aan Van de Velde, die er wel wat in zag en in november 2016 zijn eerste regievisie afleverde.

Tijdens een gesprek in het Eye Filmmuseum in Amsterdam draagt hij eruit voor: “Morten is het Nederlandse politieke leven extra large. Bigger than life maar met politici als Pim Fortuyn en Geert Wilders en de hele toenmalige fractie van Leefbaar Nederland in het achterhoofd – denk Herman Heinsbroek, Winny de Jong, Hilbrand Nawijn en vele anderen – zeker niet overdreven en absoluut herkenbaar. (…) Morten is ook een thriller, waarin letterlijk slachtoffers vallen en zaken aan de orde komen die het daglicht niet kunnen verdragen. Dus de wetten van de thriller zullen omhelsd worden: voorkennis bij de kijker, informatie achterhouden waar nodig. Suspense, suggestie.”

Bigger than life dus?
Van de Velde: “Ja, al heb je natuurlijk genoeg rare figuren gehad in de Nederlandse politiek. Als wij zouden bedenken dat iemand seks had op de voorzittersstoel van de Tweede Kamervoorzitter, dan had ergens in het systeem ongetwijfeld een wijsneus gezegd dat het ongeloofwaardig was, terwijl het wel is gebeurd.”

In hoeverre haakt de serie aan bij bestaande, herkenbare partijen of politieke stromingen?
VdV: “We hebben al vroeg besproken dat we geen directe referenties wilden naar de realiteit. Dus Morten zit bijvoorbeeld niet bij Jinek of Pauw, maar wel bij een gefingeerde talkshow die daarop lijkt.”
Jurgens: “Morten zelf deed me in het begin erg aan de Franse president Emmanuel Macron denken, dat elan, dat chique en arrogante en sluwe. In Nederland kennelijk we eigenlijk niet zo’n type politicus, hoewel ik nu wel denk: minister van financiën Wopke Hoekstra is Morten. Sinds hij het met de KLM goed heeft aangepakt, wordt hij door CDA-fractieleider Buma zo nadrukkelijk naar voren geschoven als een eventuele minister-president. Hij is scherp, heeft charisma, de kaaklijn.”
VdV: “Hij sport ook. Wopke zou het kunnen zijn. Of Wouter Bos, met dat kwajongensachtige. En Hans Wijers, daar zat ik zo’n beetje aan te denken.”
J: “Maar zij hebben iets sympathieks en ongevaarlijks. Ik stel me Morten veel vileiner en stiekemer voor. Maar misschien zijn ze dat wel. Daarom word je natuurlijk ook politicus, omdat je dat heel goed kan verbergen.”

Is er veel veranderd ten opzichte van de boeken?
J: “In het begin hebben we veel uit de trilogie overgenomen, eigenlijk de eerste twee boeken, maar op een gegeven moment hebben we dat losgelaten.”
VdV: “De grootste ingreep betreft de antagonist, Kelly de Nooijer, die je in feite net zo goed als hoofdpersonage kunt zien als Morten. In het boek is hij al een machtig politicus en zij een studente politicologie, die stage loopt bij een uitgeverij en zijn naam tegenkomt in een oud en vergeten manuscript – waaruit blijkt dat hij te maken heeft met de verdrinkingsdood van een bloemenkoopman annex drugsdealer tijdens een erotisch feest.”
J: “Ze besluit een journalistieke daad te stellen, een boek te schrijven en Morten aan de schandpaal te nagelen. Maar dat is een motivatie die heel erg buiten haar ligt. Daar ga je niet in mee, je denkt: wat kan jou dat schelen.”
VdV: “Daarnaast moet je als kijker Morten heel belangrijk vinden, maar die ken je nog helemaal niet. Na het schrijven van de eerste versie werd echt wel duidelijk dat er iets structureels moest veranderen. Toen kwam het idee naar voren: waarom is het moordslachtoffer niet Kelly’s vader? Dan is het een persoonlijk drama. En dat had als consequentie – dat was meteen interessant – dat zij uit een heel ander milieu afkomstig zou zijn. Dat werd een schoonmakersfamilie, ook handig omdat ze dan in de Tweede Kamer kan schoonmaken en binnendringen.
Een ander probleem van het boek was dat Kelly het manuscript geheel intact vindt. Alle informatie die Mortens carrière kan vernietigen, is beschikbaar. In de serie heeft het manuscript waterschade, waardoor ze maar enkele stukken kan lezen en de rest gaat uitzoeken.”
J: “We vonden het ook mooi om, in plaats van beschaafde hoogopgeleide mensen die elkaar belagen, iemand uit het volk te nemen. Met genadeloze, zeer invoelbare motieven. Je begrijpt heel goed waarom ze het politieke gekonkel in Den Haag wil ontmaskeren.”
VdV: “En het is heel spannend dat Kelly zich gaat voordoen als studente politicologie, en onder een andere naam heel dichtbij Morten weet te komen. Ze kan worden ontmaskerd, door de mand vallen.”

Hadden de schrijfsters van het boek moeite met de aanpassingen?
VdV: “Toen we wisten dat we behoorlijk wat gingen veranderen heb ik uitgebreid met ze gesproken. Ik wilde ze niet voor het blok zetten. Maar ze begrepen het en vonden sommige veranderingen zelfs een hartstikke goed idee. Waar we niet over moeten zwijgen: de netmanager werd er heel ongelukkig van. Die vond het ongeloofwaardig dat een meisje uit het volk in hoge politieke kringen wist door te dringen.”
J: “En heeft het een jáár op zijn bureau laten liggen!”
VdV: “Misschien ietsje korter, maar ik had al eerder ook al 4 à 5 maanden zitten wachten op een reactie van de netmanager, in plaats van de beloofde twee weken. Dat vind ik echt shit. Ik krijg geen wachtgeld. Hij wel, politici ook, maar ik word niet doorbetaald.
Zijn kritiek op de ‘volkse’ Kelly vond ik van een enorm dédain. Ik kende via een familieconnectie Jan Schaefer (vermaard voormalig PvdA-Tweede Kamerlid en Amsterdams wethouder, gs), dat was gewoon een Amsterdamse banketbakker. En zo zijn er nog wel een paar voorbeelden.”
J: “Mensen die zeggen ‘dat bestaat in de werkelijkheid niet’, daar zakt mijn broek drie keer vanaf. Dan heb je niks van drama begrepen.”
VdV: “Als je groene mannetjes uit een ijskast ‘E.T. Phone Home’ kan laten zeggen, dan kan een schoonmaakster ook de politiek in. Mensen vermoorden bijna dagelijks eigen kinderen, dat is toch volstrekt ongeloofwaardig? Ik schrijf niet vaak een boze brief, maar toen wel. En ik heb geschreven dat ik al 45 jaar drama maak en me niet de les laat lezen door iemand die er geen verstand van heeft. Dat ik de suggesties en aanbevelingen van die kant zeker niet zou overnemen.”
J: “Dat is heel goed dat je dat gedaan. Dat is de ellende in Nederland, dat dit soort gasten meepraten en iets willen. En dat moet je dan doen, anders wordt die serie niet gemaakt. Want hoe is het er uiteindelijk doorgekomen? Dat weet ik niet meer.”
VdV: “Diplomatiek gezegd: er is een beetje omheen gewandeld, gemasseerd en gezegd: schrijf nou maar gewoon wat je moet schrijven.”
J: “Alsof ze het überhaupt lezen. Ja, de stagiaires van theaterwetenschap, zo ben ik ook ooit begonnen.”
VdV: “Het tweede waarvoor ik allergisch ben is kritiek dat een hoofdpersonage niet sympathiek is. Sympathiek wordt vaak verward met aardig. Is Tony Soprano aardig? Die man met zijn witte onderbroek die een drugslaboratorium begint? Het gaat erom: begrijp ik de motieven en doelen van iemand? Als dat zo is, dan kan je met de grootste crimineel van de aarde of met een klootzak helemaal meeleven. Sympathie is meeleven.
En het derde wat mensen soms zeggen: ‘Tja, ik vind het een beetje cliché.’ Dat is misschien zo, maar tussen het papier en de realiteit van een gefilmde scène heb je een acteur en een camera en licht, geluid, montage. Het gaat over de echtheid die een acteur meebrengt, die de regie meebrengt. Die een cliché in een waarheid kan omdraaien. Als jij denkt dat iets een cliché is, betekent het vaak dat jij niet de fantasie hebt om je voor te stellen dat iemand ergens een unieke draai aan geeft.”

Wanneer kon het schrijven beginnen?
J: “In de zomer van 2017 zijn we full speed ahead gegaan, kort na de première van Bram Fischer. Jean had het al helemaal in de steigers gezet, de synopsis en treatments. Ik hoefde alleen maar als een blonde doos de dialogen te tikken.”
VdV: “Wat een onzin. Het sparren was heel belangrijk.”
J: “Dat kunnen we heel goed, dat is waar. Ik denk dat het eigenlijk helemaal niet zo goed is om een serie alleen te schrijven. Wat geniaal is aan Jean: als ik iets verzin springt hij gelijk op en gaat het spelen. Dan lig ik eerst in een deuk. Maar het werkt ook, want je ziet meteen wat er niet deugt aan wat je verzonnen hebt of wat wél werkt. Andersom, als Jean met een idee komt dan ga ik kritisch doorvragen en -zeuren. Elkaar over grenzen trekken is fantastisch aan samenwerken.”

Er loopt in de serie geen integere politicus rond. Is dat hoe jullie tegen de politiek aankijken?
J: “Politiek gaat over compromissen smeden, je snijdt je in de vingers, krijgt een mes in de rug, dat is niet te vermijden.”
VdV: “Ook als integer politicus ga je met pek om en wordt ermee besmeurd. Je gaat met mensen om die fout zijn. Je sluit een deal met de ABN AMRO of ING, terwijl je realiseert dat die mannen honderden miljoenen, miljarden aan het witwassen zijn via criminele organisaties. Je gaat met mensen om waar je geen grip op hebt. Morten wil gewoon de macht naar zich toetrekken.”
J: “Hij heeft een schaamteloze ambitie. Daar wordt alles en iedereen voor geofferd. Zijn vrouw op de eerste plaats, z’n vriendin, naaste medewerkers, z’n kinderen, alles. Dat maakt natuurlijk mooi drama. En het maakt hem een tragische held.”
VdV: “Toevallig zag ik vanochtend een speech van de Amerikaanse president Trump. Die speech was heel bombastisch: ‘I feel love, I do it because of love’. Het punt is: ze voelen die liefde niet, echt niet. Ze koketteren ermee. Het is gewoon behoefte om emotionele leegte op te vullen met iets waarvan ze weten dat het voor andere mensen betekenis heeft.”

Wat is de boodschap van de serie over hoe de politiek omgaat met de islam en moslims? Enerzijds zie je veel opportunisme, maar in Morten bestaat er ook een echte dreiging.
J: “Het antwoord zit al in je vraag. Als je het kan gebruiken, gebruik je het lekker in je voordeel en als dat niet zo is dan heb je het er niet over.”
VdV: “Morten zegt in aflevering 1: ‘We moeten de problemen niet oplossen, we moeten ze groter maken. Want dat is in ons voordeel, daar winnen we zetels mee.’ Trump is met niets anders bezig dan om die karavaan uit Zuid-Amerika groter en groter te maken. Daarmee creëert hij angst, een vijand én stemmen. Ook de islam moet je groter maken dan het is, politiek gezien. Dat neemt niet weg dat er maar een of twee raar hoeven te doen, of je hebt een groot probleem. Het gevaar van aanslagen blijft natuurlijk aanwezig.”

Zijn jullie net zo cynisch over politiek als de serie? 
VdV: “In drama zoek je natuurlijk de ellende op. Als ik Nederland zie in vergelijking met een aantal andere landen in West-Europa en in de wereld, dan mogen we onze lieve heer op z’n knietjes bedanken dat we zulke benaderbare, fatsoenlijke politici hebben.”
J: “In Morten zie je het spel en de smerigheid. Als je vraagt: is jullie eigen visie op de politiek ook zo, dan is mijn antwoord nee. Ik zou ook altijd gaan voor een politicus met een ideaal, al zal hij allerlei compromissen moeten sluiten.”
VdV: “Een week voor het draaien heb ik een scène een beetje aangepast, omdat ik inderdaad iets van visie wilde. Mortens visie is: de mens moet zich ontplooien naar z’n grootste mogelijkheden, dus iedereen moet zoveel mogelijk een eerlijke kans krijgen. Maar als hij die verkloot: wegwezen, oprotten.
Joke Devynck, de actrice die Mortens persoonlijke assistent speelt, kwam ermee tijdens de repetities. Ze zei: Waarom steun ik die man eigenlijk? Wat geloof ik in hem, los van de vraag of ik op hem als persoon val? Of hij het meent of dat hij het doet om haar te verleiden of aan zijn kant te krijgen weet ik niet, maar dan begint hij over het onderwijsideaal dat iedereen een eerlijke kans moet krijgen.”
J: “Dat zit dan weer in zijn eigen karakter. Een diepe frustratie misschien wel of een bepaalde komaf die wij bewust mysterieus hebben gehouden. Achter zijn geldingsdrang kun je van alles vermoeden.”

Hoe kwamen jullie uit bij de relatief onbekende actrice Claire Bender voor Kelly?
VdV: “Het was een tip van mijn zoon. Ze heeft in Rundfunk gespeeld. Ik heb haar getest, net als een aantal andere meisjes. Ze komt uit Den Haag dus het accent was er en ze is gewoon echt goed.”
J: “Ik ben zeer op haar gesteld, ook op haar personage. In Nederlandse series zie je het volk, generaliserend gezegd, vaak als criminelen. Als er volks gepraat wordt kun je er donder op zeggen dat er geschoten gaat worden of afgeperst. Kelly is ondanks haar eenvoudige afkomst een volwaardige antagonist voor Morten. Ook haar belangrijkste karaktertrek is grenzeloze ambitie. Het begint ermee dat ze de waarheid wil ontdekken over haar vader en de betrokkenen aan de schandpaal nagelen. Maar gaandeweg ruikt ze macht.”
VdV: “Wat ikzelf een heel mooi moment vind is een shot waarin Kelly in opdracht van Morten een paar onschuldige moslimvrouwen iets in de schoenen heeft weten te schuiven en dan de resultaten van die actie bij de fractiekamer op een tv staat te bekijken. Morten staat naast haar en kijkt naar haar. En ze zeggen niks, maar je voelt aan alles, en de camera gaat op haar in, wat een kick het haar geeft.”
J: “En dan denkt ze: ik wil meer.”
VdV: “Als er een tweede seizoen komt, gaan we daar nog veel van zien. Macht corrumpeert en macht is verslavend.”