Jan Eilander over Layla M. en een Echte Vermeer

Layla M. is een sociaal drama over een Nederlandse Jihadiste. Een echte Vermeer is een historische film over meestervervalser Han van Meegeren. Twee totaal verschillende verhalen die één ding gemeen hebben: scenarist Jan Eilander. Een gesprek over beide schrijfprocessen.

“Bij mij draait het toch altijd om rock ’n roll”, constateert Jan Eilander na afloop van het interview. “Ik schrijf  vaak over mannendingen.” Hij werkte mee aan de documentaire André Hazes-Zij gelooft in mij en schreef de tragikomische roadmovie J.Kessels, waarin behoorlijk wat liters bier worden weggespoeld en aan de muur van zijn werkkamer hangen foto’s van Herman Brood, hoofdpersoon van Eilanders documentaire Rock ’n Roll Junkie. In de mede door hem geschreven film Een echte Vermeer portretteert hij een man die naadloos in dat rijtje past: vervalser Han van Meegeren, een kettingrokende hoerenloper. “Mijn vrouw zei op een gegeven moment: ‘Je moet toch eens uitzoeken waarom je zo vaak schrijft over mannen aan de zelfkant’.”

‘Zijn vrouw’, dat is al 33 jaar Mijke de Jong, die het door Eilander geschreven Layla M. regisseerde. En die film gaat nou eens niet over een man, maar over een achttienjarig meisje met Marokkaanse wortels. Dit keer deelt hij de schrijfcredit met zijn vrouw. “Ik ben dan wel de schrijver, maar we hebben de film samen ontwikkeld met producent Frans van Gestel van Topkapi Films. Het plan ontstond na Mijke’s film Joy. Frans wilde graag met haar verder werken. Mijke was gefascineerd door religie en radicalisme. Ik vond het onderwerp ook interessant en zo kwamen we uit bij het onderwerp Jihadisme. We begonnen de research door ons te verdiepen in de motieven en de persoonlijke levens van de Hofstadgroep-leden, Jason S., Samir A. maar vooral ook Soumaya S., die op basis van vage aannames maanden vast zat op verdenking van lidmaatschap van een terroristische organisatie. Niet dat we de film op haar baseerden, maar haar verhaal bracht ons wel op ideeën. Wij besloten een film te maken over een Nederlands meisje met een Marokkaanse achtergrond dat langzaam radicaliseert. Ze is bijdehand, hoog opgeleid, randstedelijk. We wilden niet alleen de gesloten wereld van het Jihadisme laten zien maar vooral ook iemand neerzetten waar de kijker zich mee kan identificeren, ook al zie je in de film niet veel blanke en blonde mensen.”

Eilander en De Jong besloten ook veel aandacht te besteden aan de motieven van Layla. “Mijke was in de jaren tachtig actief in de kraakbeweging. Ze weet hoe het is om je in te zetten voor idealen. In de periode dat wij begonnen met dit project hadden Syriëgangers, net als de krakers, nog iets idealistisch. Je kon parallellen trekken met linkse activisten die in de jaren dertig naar Spanje trokken om te strijden tegen dictator Franco. In Syrië is de strijd sindsdien gruwelijk ontaard in een chaotische strijd tussen alle verschillende groeperingen, maar het initiële idealisme bracht ons wel dichter bij de hoofdpersoon. Layla heeft het gevoel dat ze moet vechten voor een betere wereld. Het is in the eye of the beholder wat die betere wereld dan behelst. Ze is erg gedreven om onrecht te bestrijden, maar belandt in een wereld die het onrecht eerder versterkt.”

Herman Brood

Ook Een echte Vermeer heeft met Han van Meegeren een zeer gedreven hoofdpersoon. Voordat hij uitgroeide tot meestervervalser, was hij een getalenteerd schilder wiens werk door de kunstkritiek – niet geheel ten onrechte – werd afgedaan als ouderwets en ‘gezichtsloos’. Om zijn critici een loer te draaien maakte Van Meegeren een schilderij in de stijl van Vermeer en zette daar ook diens naam onder.
Voordat Van Meegeren met dit werk begon, zocht hij zes jaar lang naar het juiste procédé om een nieuw schilderij een zeventiende eeuwse feel te geven, dus met volledig uitgeharde verf en met echte oudersdomsbarstjes. Nadat de experts en critici het schilderij uitriepen tot een echte Vermeer (Museum Boymans kocht het aan voor bijna zes ton) schilderde hij nog meer quasi Hollandse Meesters.

Zijn Layla en Jan van Meegeren niet allebei gedreven rebellen die zich min of meer buiten de maatschappij plaatsen? Eilander laat de suggestie een halve seconde door zijn hoofd zweven, maar zijn lach maakt het antwoord bijna overbodig.
“Ik snap de gedachte wel, maar eerlijk gezegd zie ik zelf geen enkel verband tussen die twee projecten.” Tijdens het schrijven van Een echte Vermeer zag hij wel een link met iemand anders. “Ik las heel veel over Van Meegeren en dacht op een gegeven moment: ‘Fuck, die gast is gewoon Herman Brood!’ Allebei kunstenaars die de grens opzoeken. In de eerste versie die ik schreef praat Van Meegeren als Brood, speelde hij piano en ik liet hem zelfs met zijn zoontje op schoot het liedje ‘Er gaat een treintje naar dromenland’ zingen, zoals Brood dat deed in onze documentaire met zijn dochter Lola. In het werkproces werkte dat heel goed. Door Van Meegeren neer te zetten als Brood kwam ik wel in een soort groove terecht, het werd makkelijker om in dat karakter te stappen. Maar de meest letterlijke verwijzingen haalde Rudolf er uiteindelijk wel uit.”

Met ‘Rudolf’ bedoelt Eilander regisseur Rudolf van den Berg (De Avonden, Tirza). Eilander had met hem samen gewerkt in de periode dat hij werkte als intendant bij het Filmfonds. Hij ondersteunde en begeleidde de ontwikkeling van het script van Tirza. Rudolf en ik lijken ogenschijnlijk in niets op elkaar, maar de samenwerking telde echt op. Rudolf is een erudiet man, die heel veel van film houdt. En die zich in het ontwikkelingsproces heel open opstelt voor kritiek. Er ontstond al snel een sfeer waarin alles gezegd kon worden. Wij hadden sessies waarbij we aan het eind op ons klokje keken om te zien dat de uren voorbij waren gevlogen.”

Tirza werd uiteindelijk via de Telescoop regeling van het Fonds gerealiseerd. “Maar voor ons was toen duidelijk dat we nog eens, liefst intensiever moesten samenwerken. Nadat mijn taak bij het Filmfonds erop zat, kwam ik hem tegen op de markt. Hij was gevraagd om een script over ‘Vermeer’ te schrijven op basis van een jaren eerder door een Amerikaan geschreven filmplan.  Rudolf had er zelf geen tijd voor. Misschien kon ik me er eens over buigen. Dat plan was zo plat, stond vol met alle clichés die je maar kunt verzinnen, het was een karakterstudie van lik me reet. Maar ik vond Han vaMeegeren een fascinerende figuur.”Van dat oorspronkelijke filmplan bleef niets overeind. Eilander begon zich in te lezen en zette zich aan het schrijven, terwijl Van den Berg regelmatig op het materiaal reageerde. Het scenario gaat uitgebreid in op de tijd dat Han in Frankrijk het procedé voor zijn vervalsingen ontwikkelt. En op een  rechtszaak tegen Han vlak na de oorlog. De vervalser liep tegen de lamp omdat Herman Göring een door Van Meegeren geschilderde Vermeer kocht. Via via kwam justitie erachter dat Han van Meegeren iets met dat schilderij te maken had. Hij werd ervan verdacht dat hij Nederlandse kunstschatten had verkocht aan de Duitsers. Om te laten zien dat hij geen landverrader was, moest hij de waarheid opbiechten, in aanwezigheid van de internationale pers schilderde hij zijn laatste Vermeer om te bewijzen dat hij de Vermeers zelf had geschilderd.

Nadat Eilander enkele versies had geschreven, nam Van den Berg zelf plaats achter het toetsenbord. “En dan was ik de reagerende partij, al vroeg hij soms wel of ik een scène voor mijn rekening wilde nemen. We hebben alles steeds heen en weer gekaatst, maar uiteindelijk moest Rudolf de film naar zijn hand zetten. Een echte Vermeer is een echte Rudolf van den Berg-film. Hij is ook een meer barokke verteller dan ik.”

Croissant

In de visie van Eilander en Van den Berg is Van Meegeren niet de Robin Hood waar sommige mensen hem kort na de Tweede Wereldoorlog wel voor hielden. “Hij was een ras-opportunist,” vindt Eilander. “Hij stal wel van de rijken, maar gaf geen cent aan de armen, of het moesten prostituees zijn. Hij was zeer gehaaid en het was ook geen toeval dat een van zijn schilderijen terecht kwam bij Göring.” Toch voelt Eilander sympathie voor hem. “Hij was heel erg op zijn ziel getrapt door de kunstkritiek. Je voelt zijn pijn.”

Van Layla M. ging Eilander ‘echt houden’. “Zij is heel nadrukkelijk deel gaan uitmalen van mijn leven. Ons gezin heeft vier jaar lang met Layla M. geleefd.” En niet alleen met het personage, ook met haar wereld. Eilander en De Jong verdiepten zich in zaken als religie en radicalisering. “We stonden zelfs op het punt om af te reizen naar Syrië. We hadden alles al geregeld met een fixer die ons in contact kon brengen met alles en iedereen. Maar dat was net in de tijd dat de situatie in Syrië letterlijk explodeerde. De Islamitische Staat liet nog op zich wachten, maar er kwamen berichten binnen over de opkomst van  Al-Nusra, een gewapende rebellengroep die enerzijds quasi-rechtvaardig was, maar aan de andere kant ook ontzettend bloeddorstig. Wij besloten om ons leven niet in de waagschaal te leggen.”

Maar de realiteit viel tijdens het schrijven sowieso niet te ontwijken. Continu gebeurden er dingen die bizar veel leken op wat Eilander bedacht. “Bij wijze van motorisch moment had ik ooit bedacht dat er een aanslag gepleegd zou worden op het Joods Historisch museum. Mijke, Frans en ik vonden dat uiteindelijk teveel ‘van dik hout zaagt men planken’. Maar een maand later was er wel een aanslag bij het Joodse Museum van België in Brussel. Zo was er nog een aantal voorvallen. Steeds werden we ingehaald door de actualiteit. We hebben daarom de situaties geabstraheerd.” Zo weet je in de film niet of de geradicaliseerde moslims in de film nou salafisten zijn of een andere stroming aanhangen. Maar ondanks de abstrahering, is steeds gestreefd naar een accurate weergave van bijvoorbeeld religieuze gebruiken of het milieu waarin Layla opgroeit. “Mijke is daar zeer secuur in. Ik ben meer van de grote lijnen, beetje lange halen snel thuis, soms. Zo schreef ik dat ze bij Layla thuis een croissant aten bij het ontbijt. Iemand die meelas vond dat niet realistisch in een Marokkaans gezin.” Beetje bizar voorbeeld, maar juist de aandacht voor die kleinste details leverde volgens Eilander een authentieke film op. “Vergis je niet. Dankzij de Wilders-achtigen van deze wereld worden moslims zonder aanziens des persoons, zonder enige kennis van zaken geridiculiseerd en gestigmatiseerd. Er zijn viewings geweest met mensen die het onderwerp van dichtbij kennen. Die waren gegrepen door het feit dat de film zo waarheidsgetrouw was. Een vrouw die kwam kijken in de montagekamer, begon te huilen en kon niet meer te stoppen. Mijke is in Toronto door een journalist van Al Jazeera geïnterviewd. Die man vertelde dat hij er tegenop had gezien om de film te zien. Vermoedelijk bang dat er weer een blik cliché’s werd opengetrokken. Maar hij vond de film prachtig, en vooral waarachtig.”

Love interest

Terwijl Layla M. een fictieve film is die zo accuraat mogelijk een maatschappelijk fenomeen weergeeft, is Een echte Vermeer juist een historisch drama met ‘behoorlijk wat fictie’. “Ik weet bijna niet meer wat wel waar is of wat niet”, vertelt Eilander. “Maar we hebben in ieder geval de rol van architect en kunstcriticus Abraham Bredius groter gemaakt dan hij in werkelijkheid was. Hij komt zelfs nog in het verhaal voor tijdens een periode waarin hij in het echt allang dood was. Maar Bredius had ooit het werk van Van Meegeren afgezeken. En later werd hij ook ingeschakeld om de echtheid van de schilderijen te onderzoeken. Hij had het door Van Meegeren geschilderde doek De Emmaüsgangers bestempeld tot een echte Vermeer. In de film zit Van Meegeren achter de vrouw van Bredius aan. In het echt zat hij achter de vrouw van een andere kunstcriticus aan, maar wij voegden die gegevens en personages samen om een sterke love interest te krijgen. Het leek ons dramatisch interessanter om hem te koppelen aan de vrouw van zijn grootste criticaster.”

Hoe de film Een echte Vermeer door de critici wordt ontvangen is nu nog onbekend. De film beleeft zijn première op 24 september op het Nederlands Filmfestival. Layla M. is al geselecteerd voor enkele grote, internationale festivals, zoals dat van Toronto. Daar ontving de film al de eerste positieve recensies, onder andere van Variety. Op de site van dat festival wordt Mijke de Jong zelfs omschreven met een formulering waar Han Van Meegeren alleen van kon dromen: ‘Een Hollandse meester. “Staat dat er echt?”, vraagt Eilander als hij het hoort. Jazeker, er staat: ‘The latest film from Dutch Master Mijke de Jong. Eilander knikt trots. “Dat is terecht!”

Een echte Vermeer draait vanaf 4 november in de bioscoop. Layla M. is te zien vanaf 17 november.