Het morele bankroet van televisie

Het ontstaan van een scenario is vaak een spannend verhaal op zich. In deze aflevering van de rubriek De conceptie de film Network, Paddy Chayefsky’s woeste en iconische tirade tegen de televisiewereld.

Op de openingstitels van Network volgt na de titel de vermelding ‘By Paddy Chayefsky’, een credit waar de meeste scenarioschrijvers van dromen. Dit kon de scenarist afdwingen dankzij zijn enorme staat van dienst, maar er speelde meer dan louter geldingsdrang. Network was Chayefsky’s ultieme statement over het medium waaraan hij zijn carrière te danken had.

Tijdens de glorieuze beginjaren van de Amerikaanse televisie was Chayefsky opgevallen als auteur van televisiestukken die een authentiek beeld gaven van de Amerikaanse arbeidersklasse. Een daarvan, Marty, kreeg een remake als speelfilm, die de schrijver zijn eerste Oscar opleverde. Nog geen twintig jaar later was Chayefsky gedesillusioneerd over de televisiewereld. Hij kreeg niet meer de vrijheid en waardering die hij gewend was. Dit kwam, meende hij, doordat de zenders waren opgekocht door conglomeraten voor wie aandelenkoersen belangrijker waren dan artisticiteit. De leiding was in handen van elkaar bestrijdende kliekjes. Zelfs voorheen niet-commerciële nieuwsafdelingen moesten verantwoording afleggen aan moderne managers.

Brooks wist een televisie-bobo ervan te overtuigen dat hij de al vijftien jaar dode toneelschrijver Berthold Brecht aan de lijn had

Een weddenschap met zijn vriend Mel Brooks toonde voor Chayefsky het intellectuele, creatieve en morele bankroet van de televisiewereld aan. Brooks wist een televisie-bobo er over de telefoon van te overtuigen dat hij de al vijftien jaar dode toneelschrijver Berthold Brecht aan de lijn had. Chayefsky besloot een filmscript te schrijven waarin hij dit aan de kaak zou stellen. In een moeite door wilde hij ook het bedrijfsleven, de politiek en radicale revolutionairen door de chocola halen, en bovenal het publiek, dat alles wat werd voorgeschoteld kritiekloos slikte zolang het werd gebracht met showmanschap.

Network vertelt het verhaal van Howard Beale (Peter Finch), een bijna uitgerangeerde nieuwslezer die midden in een uitzending zijn zelfmoordplannen aankondigt. Dit blijkt de opmaat te zijn naar een psychose die gepaard gaat met steeds wildere uitspraken over de verrotte wereld, die eensklaps een sensatie van hem maken. De noodlijdende omroep ziet een gouden kans. Het sobere journaal wordt veranderd in een circus met Beale als spreekstalmeester, die de woede van de massa’s verwoordt. Maar is deze wildeman wel onder controle te houden?

Chayefski was van mening dat het absurde verhaal het beste tot zijn recht zou komen als het werd gebracht met het realisme van een docudrama. Daartoe zocht hij toegang tot de kantoren van NBC, waar hij de gang van zaken observeerde tijdens directievergaderingen, redactieoverleg en live uitzendingen. Taalgebruik en vakjargon werden overgenomen in zijn dialogen. “De kijker begrijpt misschien niet de betekenis van ieder woord, maar ze zullen voelen dat het echt is”, meende de scenarist.

Diana blijkt slimmer, harder en gewetenlozer dan alle andere personages bij elkaar

Chayefski zag Network als een hedendaagse Faust, over een man die zijn ziel verkoopt aan de duivel van commercie. De antiheld die Beale’s psychose succesvol uitbuit, Max Schumacher, was aanvankelijk een ambitieuze jonge televisieproducer. Later werd hij een norse vijftiger uit een idealistischer tijdperk, wat hem meer tragiek gaf. Als hoopgevend tegenwicht kreeg Schumacher (William Holden) een love interest, Diana Christensen, een verstandige jonge vrouw, die hem een uitweg biedt uit de gecorrumpeerde mediawereld.

Dit einde was bij nadere beschouwing naar Chayefski’s zin te lief. Zijn script moest boos en nihilistisch zijn. Een inspirerende ingeving was om van de vrouw niet de reddende engel, maar juist de schurk te maken. Diana werd de producer die het nieuws verandert in een rariteitenkabinet. Schumacher kan haar niet tegenhouden noch zich van haar losmaken. Zo werd een volstrekt origineel vrouwelijk personage gecreëerd. Diana blijkt slimmer, harder en gewetenlozer dan alle andere personages bij elkaar. Actrice Faye Dunaway wist haar ook te begiftigen met een vreemd soort kinderlijk enthousiasme waarmee ze succes najaagt.

Na tal van mogelijkheden te hebben overwogen, zag Chayefski in dat het logische slot voor Network al die tijd voor hem had gelegen. Televisiemensen doen een moord voor kijkcijfers. Dat was van begin af aan zijn premisse. Dan moest de film daarmee eindigen, letterlijk. Als Beale niet langer aanslaat, besluit Diana – die na haar breuk met Schumacher haar laatste restje menselijkheid heeft verloren –  dat er niks anders op zit dan hem live op televisie te laten doodschieten. Deze beslissing wordt genomen met dezelfde zakelijke toon van een gewone directievergadering.

Network leverde Chayefski zijn derde Oscar op. De film werd een klassieker en meer dan dat. Howard Beale en Diana Christensen zijn iconen geworden. De zin “I’m mad as hell, and I’m not going to take this anymore!” is doorgedrongen tot het collectieve bewustzijn. De film werd gezien als een akelige profetie over de richting die televisie opgaat. Regisseur Sidney Lumet zei hierover: “Mensen zeggen altijd wat een fantastische satire Network was. Paddy en ik zagen dit nooit als satire. Het was pure reportage. Alles wat in de film gebeurt met televisie is inmiddels echt gebeurd, behalve de moord op het einde. En geloof me, dat gaat ook gebeuren.” In 2015 kreeg hij gelijk.

Bronnen:

Dave Itzkoff, Mad as Hell: The Making of Network and the Fateful Vision of the Angriest Man in Movies, Times Books (2014)

Commentaartrack bij Network van Sidney Lumet