Een misbruikdrama verteld vanuit de dader

Met Light as Feathers leverde Rosanne Pel deze herfst een imponerend speelfilmdebuut af. Dat de kleinschalige arthouse film zijn wereldpremière beleefde in Toronto was een opsteker. Dat hij in Utrecht de Prijs van de Filmkritiek kreeg en co-winnaar was van het Forum van de Regisseurs, maakte duidelijk dat er iets bijzonders aan de hand was. Een interview met de maakster, die zonder echt scenario werkte.

Rosanne wie? Ook in de toch vrij incestueuze Nederfilmwereld deed de naam van Pel (1988) niet bij iedereen een belletje rinkelen toen deze zomer de line-up van Toronto bekend werd gemaakt.

Pel komt uit het Groningse Haren en bezocht na de middelbare school de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht om filmmaker te worden. “Ik vond het fantastisch op de HKU”, herinnert ze zich aan de thee in Schiller op het Amsterdamse Rembrandtplein. “Je krijgt daar alle vrijheid die je als maker moet hebben om jezelf te ontwikkelen. Andere mensen raken daarin misschien verdwaald, maar voor mij werkte het. Als maker moet je uiteindelijk op je eigen benen staan en een verhaal bedenken waar je achter kunt staan. Er komt heel veel bij kijken om een onafhankelijke filmmaker te zijn en in dat opzicht is de HKU een prima leerschool.”

Na de HKU haalde Pel aan de Nederlandse Filmacademie haar Master of Film. Haar afstudeerfilm was het eerste deel van het sociaal realistische misbruikdrama Light as Feathers, die over een periode van drie jaar in een Pools dorpje werd opgenomen en vijf afzonderlijke draaiperiodes telde. In de tussentijd werd het verhaal waar nodig aangepast en werd in de montagekamer gecontroleerd of het verhaal nog wel soepel doorliep.

Een onconventionele aanpak, maar wel eentje die op basis van objectief meetbare factoren, zoals festivalselecties en prijzen, resultaat opleverde. En dat voor een budget van minder dan drie ton, dat voor een deel werd gefinancierd met hulp van New Screen, de low budget-tak van het Nederlands Filmfonds.

Dader

Ook inhoudelijk mag Light as Feathers gerust een bijzondere film worden genoemd. Het verhaal draait om het seksuele misbruik binnen de prille liefdesrelatie van de 15-jarige Eryk (Eryk Walny) en zijn 13-jarige buurmeisje Klaudya (Klaudya Przybylska). En dan niet bezien vanuit het perspectief van het slachtoffer, zoals je wel vaker ziet in films, maar vanuit de dader. Een grote, op het eerste gezicht goedmoedige jongen, die zich echter niet kan inhouden, waardoor de geliefden in dader en slachtoffer veranderen.

Het is bewonderenswaardig hoe Pel dit zware thema heeft verpakt in een harde maar ook gevoelige speelfilm, die de kijker wel aangrijpt maar niet afstoot. Een onontkoombaar debuut, dat het verdient om volgend jaar bij de Gouden Kalveren nog wat extra eremetaal te krijgen.

Des te schrijnender daarom dat de film op dit moment nauwelijks in de filmtheaters te zien is. De beoogde distributeur haakte af toen het erop aankwam om de film uit te brengen, waarna de film door Herrie Film & Televisie een online-release kreeg via het Picl-platform, aangevuld met wat speciale vertoningen in het arthouse circuit.

“Bij de distributeur vonden ze de film erg mooi. Toch waren ze bang dat hij te weinig bezoekers zou trekken. Dat snap ik, maar ik denk dat het een film is die nu actueel is en die mensen zouden moeten zien. Gelukkig is er vanuit de filmhuizen interesse voor losse vertoningen, maar ik had natuurlijk liever een normale release gehad.”

Light as Feathers is misschien geen lichte kost, maar dat geldt voor meer films die in de filmhuizen draaien. “Het is een film die gemengde reacties kan opwekken. Een Amerikaanse recensent vond het zelfs een immorele film. Maar is het erg als een film de meningen verdeelt? Ik denk dat we iets hebben gemaakt dat een vertoning waard is. Maar misschien komt het nog, dat op een gegeven moment doorsijpelt dat het echt wel een bijzondere film is.”

In recensies en andere commentaren wordt Light as Feathers her en der omschreven als #metoo-film. Hoewel Pel zeker sympathie heeft voor die beweging, vindt ze die vergelijking mank gaan. “Het gaat bij mijn film echt om twee opgroeiende kinderen, niet om volwassen mensen binnen een werkgerelateerde machtsrelatie. Eryk is natuurlijk groter en sterker dan Klaudya maar dat hun verhouding scheefloopt, ligt uiteindelijk aan andere factoren. In de basis zijn ze twee pubers met een crush op elkaar. Ze weten niet beter en krijgen ook niet het goede voorbeeld van hun ouders, omdat Eryks vader afwezig is en zijn moeder haar ouderlijke taak verzaakt.”

Ganzenpluk

Light as Feathers past in de internationalisering van de Nederlandse arthouse film. Maar hoewel films als In Blue, Broers, Monk en La Holandesa zich al grotendeels in het buitenland afspelen, maken ze nog wel gebruik van Nederlandse hoofdrolspelers. Bij Light as Feathers zijn alleen de makers – naast Pel o.a. Director of Photography Aafke Beernink en editor Xander Nijsten – nog Nederlands. Vanwaar die keuze?

“Als ik er nu op terugkijk, is het alsof ik mezelf wilde emanciperen. Op de HKU maakte ik traditionele films, met een grote cast en crew. Toch was ik nooit helemaal tevreden over het resultaat. Ik besloot om niet alles in mijn eigen achtertuin te zoeken, maar om buiten de grenzen te werken, letterlijk en figuurlijk. Al is misbruik natuurlijk niet specifiek iets Pools. Wat wel uitmaakt is dat het zich in een kleine gemeenschap afspeelt waar je niet aan elkaar kunt ontsnappen.”

Op zoek naar een geschikte arena maakte Pel onder andere een reis door Oost-Europa. In Polen kwam ze terecht bij een bedrijf waar ganzen levend werden geplukt. “Gruwelijk. Maar heel passend bij het verhaal dat ik wilde vertellen, waarin dieren net als mensen soms heel grof en soms verrassend teder worden behandeld.”

In de buurt van de ganzenpluk ontmoette ze Eryk en zijn familie. Het klikte zo goed dat Pel hen inmiddels als haar tweede familie beschouwt. “Het hele project kon alleen maar slagen met hun medewerking. Ik was er alleen met mijn cameravrouw en mijn Poolse regie-assistent. We konden daar in alle vrijheid zoeken hoe we die film wilden maken. Als we dat in Nederland hadden gedaan, hadden we veel meer pottenkijkers gehad, inclusief alle bemoeienis die daarbij hoort. Nu zaten we in een Pools gat, waar helemaal niemand naartoe wilde komen. Dat had de film misschien nodig. Als je hier de intimiteit wil creëren die wij daar hadden, dan moet je echt muren om de set bouwen.”

Nederland staat erom bekend dat de inmenging van derden bij het maken van speelfilms vaak groot is. Fondsen, omroepen, distributeurs, iedereen wil – hoe goedbedoeld ook – zijn invloed laten gelden en een stempel op het project zetten. Waardoor er te vaak films verschijnen die een compromis van een compromis lijken. Pel werkte enerzijds in totale vrijheid, maar is anderzijds tevreden met de steun die ze van buitenaf kreeg.

Sociaal realisme

“Naast mijn producent Floor Onrust waren er genoeg mensen bij het Filmfonds die ook wilden dat de film in vrijheid gecreëerd zou worden. Het Filmfonds heeft een low budget-regeling zodat jonge makers iets kunnen maken zonder dat ze continu op de vingers worden getikt van: zo moet je het doen. Je moet op de set in principe wel met een volledig uitgeschreven script werken. Wat wij dus niet hadden. Wij hadden alleen een outline. En elke keer als we een draaiperiode hadden, gingen we het weer herschrijven. En dan weer editen. We hadden tussendoor dus heel veel tijd om te kijken: loopt de film nog? Of moeten we dingen anders doen?”

Als je geen vast script had, had je dan ook geen herkenningspunten, zoals een inciting incident of plot points? “Dat wel. Maar het was meer dat we die plot points tijdens het draaien of in de montage herkenden. En dan dachten: dit is dus een heel belangrijk moment. Daar maken we een plot point van. Er is zeker geschreven, alleen op een wat andere manier dan dat je een dialoog gaat uitschrijven en het allemaal vastlegt.”

Toch klinken de dialogen prima en zijn ze ook betekenisvol binnen het grote geheel. In het eerste deel van de film houdt moeder Ewa (Ewa Makula) een vrij lange verhandeling over wat er allemaal mis is met haar leven en de relatie met haar vriend van dat moment. Dat is een sterke scène, die ook laat zien dat de maakster van taal houdt en geen behoefte heeft aan zwijgende hoofdpersonen die heel lang nadenken over hun diepste zielenroerselen. “Ik vind het juist fijn om met woorden te werken, om veel dialoog te hebben en daaronder voel je dan wat er eigenlijk gaande is. Daar was ik ook naar op zoek.”

Maar heb jij haar monoloog verzonnen? Of hebben jullie er samen aan gewerkt? “Dat laatste. We hebben de monoloog niet uitgeschreven, maar gesproken over dingen die haar dwarszaten. Ze heeft ook dingen uit haar eigen leven gebruikt. En toen mocht ze alle tijd nemen die ze nodig had om de man die bij haar aan tafel zat totaal uit te kafferen. Onze instructie voor hem was: jij hebt dit vaker gehoord en jouw reactie is dat je gewoon je sigaret oprookt. Ze kregen apart instructies over de achterliggende bedoeling. De scène is in een enkele take opgenomen, maar er zat heel veel voorbereiding in.”

Light as Feathers is sociaal realistische cinema in optima firma, toch valt in recensies soms de term docu-fictie. Vind je zelf ook dat de film een documentaire inslag kent? “Ik vind dat wel meevallen. Ik snap dat mensen referenties zoeken, dat is vrij normaal als je het over films hebt, en dan worden bijvoorbeeld de Dardennes genoemd, wat ik wel begrijp. Maar tegelijk vind ik dat wij iets anders doen. We hebben niet een documentaire stijl op hen gelegd. Wij werkten met niet-professionele acteurs en hebben met elkaar echt een fictieverhaal gemaakt.”

Hoe kwam je op het misbruikthema? “Het was mijn onderzoeksproject tijdens mijn master aan de Filmacademie. Het gaat me ook om de manier waarop het in films wordt getoond. Geweld tegen vrouwen is iets wat mannelijke filmmakers vrij makkelijk in hun film stoppen. Het komt vaak uit het niets, of het wordt heel hard in beeld gebracht. Terwijl ik liever begrijp waarom iets gebeurt. Dat je het veel meer in het menselijke plaatst in plaats van dat je het als een onbegrijpelijke slechtheid neerzet.

Ik denk ook dat dat is waar Light as Feathers uiteindelijk over gaat. Dat je mensen ziet handelen en dat ze uiteindelijk hele tragische dingen doen, die ze waarschijnlijk liever niet hadden gewild. Dat je echte mensen ziet worstelen en dat je als kijker een soort mededogen voelt. Dat heb ik bij de meeste films over dit thema niet. Dan draait mijn maag zich om en wil ik er niks meer van weten.

Films als Kill Bill proberen het gevoel op te roepen dat je als vrouw wraak wilt nemen na een verkrachting. Terwijl dat in het dagelijks leven helemaal niet zo voor de hand ligt. Ik denk dat misbruik vaak heel sneaky is. Dat het door het dagelijks leven heen slipt en dat het moeilijk te beoordelen is hoe het is ontstaan en waar de grens zit. Ook bij mijn film. Er is een wederzijdse interesse van die kinderen in elkaar. Ze groeien op en de eerste keer dat ze besluiten seks met elkaar te hebben, stemt Klaudya in, tot zij denkt: ik wil dit toch niet en vervolgens zit je opeens in een verkrachtingsscène.”

Hannah Arendt

Pel werd bij haar film beïnvloed door de theorie van Hannah Arendt over de alledaagsheid van het kwaad. “Zij beschrijft dat geweld vaak een kettingreactie oproept. Om daar iets aan te doen, moet de ketting worden doorbroken. Maar hoe?” Alles in Light as Feathers schreeuwt om een goed gesprek, maar moeder Ewa is druk met haar eigen leven en ziet Eryk liever als een vriend dan als haar zoon. Pel waakt naar eigen zeggen voor makkelijke antwoorden op complexe vragen.

“Als ik iets schrijf wil ik niet dat je het kan herleiden naar een enkele leidende factor. Omdat ik denk dat het thema complex is. Je kan niet zeggen: daar ging het allemaal mis. Het is allemaal de schuld van de moeder. Dat is niet zo. Als het een andere jongen was geweest, was het waarschijnlijk al anders gelopen. Of als het een ander meisje of een ander gezin was geweest. Het zijn allemaal dingen die optellen en ervoor zorgen dat die jongen zijn emoties niet kan ventileren en daardoor van kwaad tot erger gaat. En de ketting vervolgens ook niet weet te doorbreken. Dat is waarom het zo tragisch is, al vind ik wel dat er aan het einde van de film sprake is van een sprankje hoop. Het is niet alleen maar negatief.”

Ondertussen is Pel begonnen aan een nieuwe film, Padded Lady, over hoe er in deze tijd tegen vrouwen met overgewicht wordt aangekeken. “Ik vind het vrij schokkend wat mensen zich in hun opinie over dikke mensen menen te kunnen permitteren.” Het moet een iets grotere film worden dan Light as Feathers, wellicht Engelstalig en weer met een internationale cast. Maar Pel is vast van plan de arthouse-cinema trouw te blijven. “Ik zie mezelf geen films voor de massa maken. Ik wil als auteur mijn plek vinden binnen de wereldcinema.”

Foto Rosanne Pel: Jurre Rompa
Stills uit Light as Feathers: Herrie Film & TV