Een film die vibreert zoals het leven

Al meer dan dertig jaar zijn de broers Jean-Pierre en Luc Dardenne een begrip in de wereld van cinema. Hun sociaal-realistische drama’s tonen het leven aan de onderkant van de Waalse samenleving zonder opsmuk, met bikkelharde directheid en altijd een warm kloppend hart. De tweevoudige Palm D’or-winnaars bezochten onlangs Amsterdam voor de Nederlandse première van hun nieuwe film Tori et Lokita.

(Waarschuwing: dit interview bevat omvangrijke spoilers!)

Doordat hun films vaak in kraakheldere beelden een grimmige wereld laten zien, zou je bijna over het hoofd zien hoe vaardig de Dardennes zijn als dramaturgen. Hun verhalen worden economisch verteld. Met eenvoudige, kleine gebaren of soms slechts een geluid wordt er heel veel gesuggereerd en emotie opgeroepen. Hun scripts zitten strak in elkaar.

Wat bijvoorbeeld opvalt zijn de eenvoudige en geladen titels van hun films. Ze roepen meteen een dramatische vraag op (La Promesse, Le Silence de Lorna) of stellen een deadline (Deux Jours, une Nuit). “Voor ons is het heel belangrijk om altijd meteen de titel te hebben”, merkt Luc op tijdens het interview met de twee broers in het Ambassade Hotel in Amsterdam. “De titel Tori et Lokita was meteen daar en is nooit veranderd.”

Tori en Lokita zijn natuurlijk de twee hoofdfiguren uit de film, maar de titel impliceert ook meteen hoe de verhouding tussen de twee titelpersonages onder druk zal komen te staan. Tori en Lokita zijn twee minderjarige vluchtelingen uit Kameroen en Benin zonder familie, die zich uitgeven voor broer en zus en zich samen staand proberen te houden in een wereld van onverschillige bureaucratie en meedogenloze uitbuiting.

Onze film vertelt het verhaal van een vriendschap, een mooie en intense vriendschap, niet een verraden vriendschap maar een vriendschap die standhoudt

Hoewel de Dardennes hun maatschappelijke betrokkenheid niet onder stoelen of banken schuiven, zijn hun films nooit huiswerk. Ook Tori et Lokita weet de spanning hoog te houden door te lenen uit gangsterfilms en avonturenfilms, maar vooral door de relatie die wordt opgebouwd tussen de twee hoofdfiguren en het publiek. De loyaliteit tussen Tori et Lokita levert bovenal een warme film op. In hun director’s statement schreven de broers: “Onze film vertelt het verhaal van een vriendschap, een mooie en intense vriendschap, niet een verraden vriendschap maar een vriendschap die standhoudt.”

Uw films hebben altijd een heel kernachtig uitgangspunt. Hoe ontstaat dat?
Luc: “Als we beginnen met schrijven, hebben we het nodig dat we het begin en het einde kennen. Daaruit ontstaat dan de premisse. In deze film was dit dat een vriendschap zover gaat dat je je uiteindelijk opoffert voor het leven van een ander.”

Jean-Pierre: “Tien jaar geleden werkten we aan een verhaal over een familie van Afrikaanse vluchtelingen, bestaand uit twee kinderen en een moeder. Als ze van elkaar gescheiden raken zegt de moeder: ‘als jullie willen blijven leven, blijf samen’. Maar uiteindelijk zijn we er met dat verhaal niet uitgekomen. De aanleiding om het idee weer op te pakken was dat we in de kranten lazen over gedocumenteerde kinderen die volledig onder de radar verdwijnen. Niemand bij de autoriteiten weet meer waar ze zijn. Dit is met het werk dat we tien jaar geleden hadden gedaan samengekomen in Tori et Lokita. Het zijn nu geen broer en zus meer, maar twee mensen die hun eigen gezin samenstellen zodat Lokita haar papieren kan krijgen. Hun meer dan toegewijde vriendschap is de motor van de film.”

Luc: “Je zou kunnen zeggen dat de moeder niet naar het land van herkomst is gegaan maar dat ze elkaars moeder zijn geworden.”

Uw verhalen lijken altijd heel spontaan verteld maar zitten zo efficiënt in elkaar als een Zwitsers uurwerk.
Luc (lachend): “Ik hoop dat die klok niet het leven in onze films doodt! Ritme is voor ons heel belangrijk. Ten eerste bij het opzetten van de structuur en het schrijven van het scenario, en daarna ook tijdens het repeteren en het draaien. Als we draaien letten we heel erg op het ritme van de sequentie shots. Hetzelfde gevoel proberen we dan terug te vinden in de montage. In deze film, ondanks dat het niet echt een film noir is, hebben we bedacht dat er een vrij snel ritme in moest zitten.”

Hoe vindt u dat ritme?
Jean-Pierre: “Dat is werken, uitproberen, fouten maken. Het is een obsessie van de meeste regisseurs. Elke film gaat over het ritme. Bij deze film hadden we het gevoel dat het ritme redelijk snel moet zijn, zodat je meegaat met het gevecht van de kinderen in de maatschappij en hun vlucht voor de dood. Ook tijdens het draaien van de film hebben we een intuïtief gevoel wat het ritme moet worden. Als we lange scènes draaien doen we verschillende takes met een ander tempo. Soms kan het zo zijn dat we denken dat take vijf de beste is en het meest organisch voelt, maar dat wil niets zeggen. In de montage vind je uiteindelijk het juiste ritme.”

Luc: “Soms hebben we ook fouten gemaakt. La Fille inconue hebben we gehermonteerd na de première in Cannes. Hij werd zeven minuten korter.

Wat kunt u vertellen over het schrijfproces?
Jean-Pierre: “We schrijven niet allebei. Luc schrijft. We praten eerst heel veel samen en we maken een structuur van scène tot scène. En daarna trekt Luc zich terug. Dus de problemen qua taal zijn dan Lucs probleem.”

Luc: “Maar ik bel Jean-Pierre dan wel elke dag. Ik kan me niet specifiek moeilijke momenten herinneren aan dit scenario, al was het in het begin een beetje lang. Er waren bijvoorbeeld twee momenten waarop we Tori en Lokita zagen dealen. Die tweede deal hebben we er in de montage uitgehaald. Ook was er een scène waarin Lokita pratend een wensdroom heeft over het huis dat ze samen met Tori wil hebben. Dat werkte ook niet. We moesten de kinderen beter kennen om dat te laten werken dus dat haalden we er ook uit. Tegen het einde van de film was er een scène waarin ze samen onder een boom schuilen voor de regen, als een soort beschermend hutje – dus ook een soort huis waarnaar ze verlangen – waarin ze het hadden over hun ontmoeting op de boot naar Italië. Daar gaf een man hun een jas, waar ze ook samen onder schuilden. Die scène hebben we niet gedraaid, want we vonden dat de snelheid van de derde akte zou rekken.”

U weet de hoofdpersonage en bijfiguren heel overtuigend neer te zetten in kleine handelingen.
Luc: “Het bestaan zit in de details. Door al die kleine details, die ook worden bijgedragen door bijvoorbeeld het art department, wordt een personage levend. Bijvoorbeeld: als Tori geld wil opsturen naar de moeder van Lokita heeft hij een handtekening nodig van een volwassene. Hij vraagt erom aan verschillende vreemden op het kantoor. De eerste die hij vraagt weigert. De tweede stemt toe en dan gaat ze samen naar het loket. Door de eerste weigering wordt de man die ondertekent een personage.”

Wat voor research heeft u gedaan?
Jean-Pierre: “We hebben ons heel goed gedocumenteerd. We hebben veel gesprekken gehad met specialisten uit centra waar alleenstaande minderjarige vreemdelingen worden opgevangen. Zij hebben ons allerlei verhalen verteld over jongeren die daar waren geweest. Er was ook een artikel uit een Franse krant. Uit dit alles bleek dat deze kinderen en tieners vaak veel last hebben van eenzaamheid, wat enorme angst, paniekaanvallen en medische problemen creëert. En wat betreft alles dat te maken heeft met het criminele circuit: we hebben twee kennissen bij de politie die we kennen van eerdere films, die ons informatie gaven over hoe het eraan toegaat in het drugsmilieu.”

We geloven dat geluid dat buiten het kader valt maar je wel hoort veel sterker binnenkomt dan wanneer je het laat zien

De vriendschap en loyaliteit tussen Tori et Lokita is heel ontroerend. Waarom werd dit de leidraad door het verhaal?
Luc: “Omdat jij je interesseert voor scenarioschrijven ben je waarschijnlijk wel bekend met het onderwerp vriendschap en verraad. Daar kun je heel veel interessante verhalen mee vertellen. Toch wilden wij in dit geval een onbreekbare vriendschap neerzetten en kijken hoe die weerstand biedt tegen de vreselijke omstandigheden waar Tori en Lokita mee te maken hebben. Die vriendschap gaat zo ver dat Lokita zich opoffert. Niet als een martelaar, maar wel uit de diepe band tussen hun tweeën.”

U draait uw scènes bijna altijd in een shot. Waarom is dat?
Luc: “Een humorist zou zeggen: omdat we niets anders kunnen. Daar zit wel een kern van waarheid in.”

Jean-Pierre: “Een sequentieshot is een reële tijd, en dus ziet de toeschouwer in reële tijd, waarin niet is gesneden of gemanipuleerd, wat er gebeurt. Het feit dat we zo draaien geeft ons het gevoel dat het levendig blijft. En dat de toeschouwer tegelijkertijd de beweging van het leven ziet. Een continuïteit waarin het vibreert zoals in het leven. We zijn van mening dat dit meer empathie opwekt tussen het publiek en de personages.”

U vertelt ook heel efficiënt met alleen maar geluiden.
Luc: “Dat klopt. Als in Tori et Lokita een drugdealer Lokita dwingt tot seksuele handelingen hoor je bijvoorbeeld alleen het geluid van zijn rits buiten beeld. We geloven dat geluid dat buiten het kader valt maar je wel hoort veel sterker binnenkomt dan wanneer je het laat zien. Het maakt de perceptie voor de toeschouwer ook onverdraagzamer. Wanneer Lokita wordt gedwongen om de kok te bevredigen zakt ze weg uit beeld. Het gaat om die beweging waarmee ze als vrouw gedomineerd wordt. Het is een politieke invulling.”

Beschouwt u zichzelf als politieke filmmakers?
Luc: “Het is gevaarlijk om dat zo te zeggen. Het is niet zo dat onze personages er zijn om een bepaalde boodschap te brengen. Zeker deze niet. In zoverre is deze film politiek dat het point of view dat van de kinderen is. Niet de drugsdealer of zijn medeplichtige. Zelfs als hij Lokita heeft vermoord blijft de camera op haar gericht. En eerder, als Lokita zich voor hem moet uitkleden, laten we dat niet zien. Het feit is dat ze lijdt is erg genoeg.”

Uw films hebben bijna altijd een happy end. Dit is een film met het meest pessimistische einde.
Jean-Pierre: “Het is inderdaad niet echt optimistisch dat een van de personages wordt vermoord. Het is de eerste keer dat we in onze films een pistool laten zien. En tegelijkertijd hopen we dat het publiek zich toch realiseert dat als Lokita sterft ze daarmee haar aangenomen broertje redt. We hebben altijd beseft dat Tori en Lokita niet allebei levend uit het verhaal konden komen. De enorme onrechtvaardigheid van de dood van Lokita dient het grotere idee dat dit soort dingen niet mogen gebeuren.”

Luc: “Ze sterft om niet te sterven, net als in de grote, klassieke tragedies.”

Wat drijft u als filmmakers?
Luc: “We houden ervan om te filmen, om verhalen te vertellen en te delen met het publiek dat wij hebben gevonden. Als we de relatie met het publiek niet hadden zouden we het niet doen.”