Bouwen met brokken van ideeën en beelden

“Er is nieuws”, schrijft Agatha aan het begin van de film Sweet Dreams van Ena Sendijarević in een brief aan haar zoon. “Goed nieuws en slecht nieuws, vandaar dat ik je schrijf. Je vader is gestorven. Het is een lang verhaal. Maar het slechte nieuws is dat je snel moet komen.” Het zet meteen de toon voor de film: wrange, bijna absurde humor met een onderlaag van diepe, oprechte pijn en tragiek.

Dit is de stijl van schrijver-regisseur Ena Sendijarević, wier tweede speelfilm dit jaar het NFF opent en is geselecteerd als Nederlandse inzending voor de Oscars. “Ik vind het een enorme eer dat Sweet Dreams het Nederlands filmfestival opent. We zijn nu al vertoond op het festival van Locarno en Toronto, maar het is natuurlijk wel een echte Nederlandse film die reflecteert op het Nederlandse verleden. Dus ik vind het wel een juiste plek.” Sendijarević is geboren in Bosnië en kwam op zevenjarige leeftijd naar Nederland. Ze studeerde Filmwetenschappen aan de UvA en aan de Freie Universiteat in Berlijn en doorliep daarna de Filmacademie. Haar debuut uit 2019 Take me somewhere nice was een hedendaagse roadmovie in haar geboorteland.

Hoewel Sweet Dreams een totaal andere setting heeft, het Nederlandse Indië van rond 1900, is haar signatuur onmiskenbaar. “Mijn vorige film ging over thema’s als migratie en wat er gebeurt als mensen tussen verschillende culturen in vallen. Dat zijn dingen die hier ook voelbaar zijn”, zegt Sendijarević tijdens een gesprek in EYE. Toch is dit geen bewuste keuze. “Ik ben niet zo aan het analyseren waarom ik dingen doe. Ideeën komen tot me en dan ga ik daarmee aan de slag. Met de volgende film zal het weer een ander idee zijn.”

Vonken

Sweet Dreams gaat over een familie die een suikerfabriek bezit in het voormalig Nederlands-Indië. Als de patriarch dood neervalt, ontstaat er een onderhuidse strijd waarin iedereen – zijn weduwe, zoon en schoondochter, en ook zijn Indische concubine, onechte kind en arbeiders in de fabriek – hun positie in de pikorde proberen te optimaliseren. Sendijarević vertelt over haar inspiratie: “Op de Filmacademie zag ik de verlengde versie van Apocalypse Now. Daarin zie je ook een familie van Franse kolonisten in Indochina, allemaal in het wit gekleed, die zich vastklampen aan een tijd die voorbij is. Ik vond dat zo’n indrukwekkend beeld dat ik toen dacht, misschien kan ik daar ooit iets mee.

Maar dat was niet mijn enige inspiratie. Er zijn verschillende voorvallen geweest waarvan ik dacht, is dat niet interessant? Die hebben zich opgestapeld. Een andere vonk kwam bijvoorbeeld toen ik mijn vorige speelfilm in Bosnië draaide met een Nederlandse crew, en ook daar een bepaalde wrijving voelde. En weer een andere vonk was dat ik benieuwd was naar het land dat ik al 26 jaar mijn thuis noem. Ik wilde beter begrijpen hoe Nederland zich verhoudt tot de rest van de wereld en de koloniale geschiedenis.

In dat proces is een scenarist meer een instrument van het idee dat zijn of haar leven in beslag neemt

Ze zeggen dat er twee types scenarioschrijvers zijn. De ene wil eerst de plot helemaal uitgewerkt hebben: eerst is er een synopsis, dan volgt er een treatment, dan komt er een scenario. En je hebt het omgekeerde, waarbij het schrijfproces veel meer een zoektocht is. Die schrijvers beginnen met één scène en daar komen nog meer scènes bij. Dat wordt dan een soort puzzel. Hoe krijg ik al die scènes bij elkaar? In dat proces is een scenarist meer een instrument van het idee dat zijn of haar leven in beslag neemt. Ik ben het tweede type schrijver. Dus waar Sweet Dreams begon is zeker niet waar het is geëindigd.

Ik was aanvankelijk nieuwsgierig naar daderschap en hoe je dat kunt weergeven, geïnspireerd op Salo van Pasolini. Tijdens de researchperiode heb ik veel gelezen over wreedheden in Nederlands-Indië. Daarom was ik in het begin meer gefocust op het verhaal over Agatha en de andere witte personages. Langzaam maar zeker begon het verhaal zich steeds verder uit te breiden. Er kwamen steeds meer personages, die een steeds belangrijker positie opeisten binnen het verhaal. Ik wilde me op den duur niet meer focussen op één personage maar meer op dynamieken binnen het koloniale systeem. Daarom besloot ik dat het een ensemblefilm moest worden.”

Bij het ontwikkelen van het script schuwde Sendijarević niet om te experimenteren met surrealistische elementen. Zo was er een versie van het scenario waarin de verhoudingen van personages tot elkaar worden verbeeld door ze letterlijk te laten krimpen of groeien. Uiteindelijk kwam slechts een fractie hiervan terecht in de eindversie. Toch gelooft Sendijarević stellig in het nut van dit soort zijsporen op weg naar een eindproduct. “Ik vind dat een rechtlijnig proces vaak leidt tot saaie films. Ik hoop ook dat er meer ruimte komt bij het Filmfonds om het ontwikkelen op een andere manier aan te pakken waarbij je voelt, dit is niet één rechte lijn naar het einde, maar de schrijver vertrouwt in bepaalde impulsen en verlangens.”

Dualiteit

Sweet Dreams voldoet niet bepaald aan het beeld van Nederlands-Indië dat we kennen uit Max Havelaar en De Stille Kracht. Zelden werden de Nederlandse kolonisten, met name de mannen, zo ineffectief en pathetisch uitgebeeld. Toch lukt het de Indische arbeiders en bedienden niet om tegen de bestaande verhoudingen in opstand te komen. “Het was niet mijn bedoeling om een conventionele periodefilm te maken of een reconstructie die historisch zo dicht mogelijk bij de werkelijkheid probeert te blijven”, vertelt Sendijarević. “Geschiedenisboeken zijn sowieso subjectief en erg afhankelijk van de tijdsgeest. Ik wilde met deze wereld uit het verleden een soort spiegel laten zien van het hier en nu, van spanningen tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid, tussen verschillende culturen. Dus ik haalde veel inspiratie uit het heden.

Iedereen vindt het moeilijk om met die rol die hem of haar is toebedeeld om te gaan

Tijdens een reis door Sumatra sliep ik bijvoorbeeld in een hotel dat werd gerund door een Nederlandse man. In hem zag ik een bepaalde verlorenheid en eenzaamheid, ondanks dat hij daar de baas was. Af en toe kreeg hij ineens een agressieve uitbarsting en daarna kroop hij weer terug in zijn schulp. Ook in het werk van Hella Haasse over Nederlands-Indië zie je voorbeelden van een witte man die soms gekke bokkensprongen maakt om te doen alsof hij het allemaal onder controle heeft. Dat is natuurlijk ook de positie waar een patriarchaal systeem iemand in dwingt. Wat de film wil laten zien is dat iedereen op een bepaalde manier de verliezer is. Iedereen vindt het moeilijk om met die rol die hem of haar is toebedeeld om te gaan. Daar zit voor mij dan ook de humor in.”

Ondanks de scherpe, spottende blik zit er in Sweet Dreams ook een hoop compassie voor de personages. “Ik ben op zoek gegaan naar verschillende ingrediënten voor alle personages, zodat niemand doorsloeg tot slechterik. Dat vind ik te simpel. Om een voorbeeld te noemen, Josefien, echtgenote van de zoon, is heel egoïstisch en materialistisch en zet haar man aan tot vreselijke dingen. Om daar een tegenwicht aan te geven, maakte ik haar zwanger. Dan snap je haar beter. Stel dat ze zwanger was geweest en heel lief en moederlijk, dan was ze ook heel saai geworden.

Voor dit soort dualiteit moet je erop vertrouwen dat je acteurs iets menselijk in hun spel stoppen als ze onsympathieke personages spelen. Dat is in de scenariofase soms lastig om over te brengen. Niet iedereen haalde dat uit het script en dan vragen ze je om de personages sympathieker te maken. Ik denk dat dat niet nodig is als je kunt werken met goede acteurs die geen typetjes gaan spelen.” Sendijarevićs vertrouwen in haar cast werd beloond. Op het prestigieuze filmfestival van Locarno werd Renée Soutendijk, die Agatha speelt, beloond met het Gouden Luipaard, de prijs voor de beste acteur.

Meanderen

Sendijarević schrijft geeft scripts waar de informatie voor de kijkers netjes wordt voorgekauwd. In de eerste vijf minuten van Sweet Dreams wordt duidelijk gemaakt wat de situatie is binnen de koloniale gemeenschap en wat er onderhuids speelt, zonder dat er iets letterlijk wordt benoemd. Toch gelooft Sendijarević niet dat Sweet Dreams moeilijk te vatten is. “Ik probeer de kijkers serieus te nemen. Het publiek begint nooit bij nul wanneer het een film bekijkt. Ze hebben over de jaren heen kennis opgebouwd over de koloniale wereld. Daar mag je op vertrouwen. Mijn film biedt ruimte voor reflectie, maar ik ben er niet op uit om de kijker te vertellen wat deze moet voelen. Dat laat ik open. Ik zou ook niet weten hoe ik het anders zou moeten doen.

Hoe kun je verrast worden door een scène als je al weet waar die begint en waar die eindigt?

Heel veel van de beelden staan al in mijn scenario. Die heb ik nodig om het verhaal te laten vloeien. Ik doe mijn ogen dicht bij het begin van een nieuwe scène en ik zie: de hand friemelt aan de pen. De mondhoek trilt. En dan kom ik als vanzelf in die wereld en dan begint er iets te stromen. Daarom vind ik het zo moeilijk om te werken op de manier waar we het eerder over hadden: vanaf synopsis naar treatment naar scenario. Daarin kun je veel minder meanderen en beelden oproepen, en moet je heel functioneel schrijven. Hoe kun je verrast worden door een scène als je al weet waar die begint en waar die eindigt?

Zo zien mijn scenario’s er niet uit. De tweede, derde en vierde versie zijn eigenlijk steeds langere versies van de eerste. Dat eindigt met een groot brok van ideeën en beelden. Op een gegeven moment ga ik snoeien en proberen coherentie te vinden en er een film van te maken. Er zijn ook regisseurs die dat in de montage pas doen. Die tijdens de opnames alleen maar beelden verzamelen. Daar kijk ik wel een beetje naar op. Ik zou willen dat we dat meer deden in Nederland, althans, ik zou dat zelf weleens zo willen doen.”

“In je werk als kunstenaar kun je iets communiceren over alle indrukken en gevoelens die je hebt over de wereld. Met film lukt dat soms en dat vind ik iets heel moois. Dat je op gevoelensniveau een gesprek kunt aangaan met de wereld om je heen. En ook dat ik zelf veel leer over hoe de wereld in elkaar zit. Met elke film leer ik meer over mezelf en de wereld.” Wat heeft Sendijarević geleerd met Sweet Dreams? “Ik denk niet dat dat zomaar in wat zinnetjes te vatten is. Veel dingen zijn op een onbewust niveau. Maar door mijn researchreizen in Indonesië is mijn wereld groter geworden. Ik heb geleerd over het koloniale verleden van West-Europa, over dynamieken waar ik zelf ook onderdeel van uitmaak. Ik weet nu meer over de geschiedenis van mijn omgeving en kan deze beter plaatsen. Het heeft me als mens veel gebracht.”