Een centraal thema is het bindmiddel van je verhaal

De beste filmverhalen hebben naast een krachtige plot en sterke karakterontwikkeling ook een ijzersterk thema. Een thema is net als de drie-aktenstructuur aan de oppervlakte niet altijd zichtbaar, maar deel van het scenariogeraamte en bovendien – zoals we zullen zien in American Beauty, Silver Linings Playbook, Ordet en Jurassic Parc – een belangrijk instrument om karakters vorm te geven.

Een thema is het centrale idee, de grondgedachte, die als een rode draad door een scenario of kunstwerk heenloopt.

Aldus de gangbare omschrijving. De waarde van een centraal thema valt eigenlijk samen te vatten in één woord: samenhang. Het is een bindmiddel, het dna van je verhaal. Ontbreekt in je film een dragend thema dan schiet het verhaal al snel alle kanten op en gaan de verschillende scènes of sequenties van het verhaal niet werkelijk een groter verband aan met elkaar. De gebeurtenissen stapelen zich min of meer willekeurig op en niets stuwt onverbiddelijk een bepaalde richting op. De interne urgentie ontbreekt, zoals dat heet. En de aandacht van de kijker verslapt langzaam.

Thema ≠ onderwerp

Een regelmatig gemaakte fout is dat het thema wordt verward met het onderwerp van je verhaal. “Het thema van de film is vriendschap”, wordt bijvoorbeeld weleens gezegd. Vriendschap is echter net als oorlog of liefde geen thema, maar een statisch onderwerp. Een centraal thema is een subjectieve observatie, mening of idee óver het onderwerp. Wat vind jij als maker specifiek over een onderwerp? Wat wil de filmmaker als boodschap aan het publiek meegeven?

Het onderwerp van Saving Private Ryan is bijvoorbeeld oorlog, maar de vraag die de film stelt is specifieker: Wat is de rol van opoffering in een oorlog? Deze vraag en het antwoord dat de film uiteindelijk geeft, vormen samen het thema. De kwestie van opoffering loopt als een rode draad door de film (in dialogen en gebeurtenissen) en aan het eind van Saving Private Ryan zijn alle acht soldaten gestorven die erop uitgestuurd waren om soldaat Ryan te redden. Spielbergs film lijkt te concluderen: Opoffering is nodig. Maar vaak tegen een hoge prijs.

Hoe vind ik mijn thema?

Het thema is dus als het ware het dna van je verhaal. Maar hoe kom je tot een goed en helder thema? Dat is enigszins afhankelijk van wat voor scenarist je bent. Begint je schrijfproces bij een karakter dat je fascineert of is je vertrekpunt eerder een onderwerp?

Karakter

Begin je vaak bij een karakter, kijk dan naar de karakterboog van je protagonist. Hoe is die aan het eind veranderd ten opzichte van het begin? Wat heeft zij of hij geleerd? In blockbuster Iron Man begint de briljante uitvinder Tony Stark (Downey Jr.) als een naïeve verkoper en ontwikkelaar van wapens. Gedurende de film ontdekt hij echter de destructieve impact van zijn uitvindingen en neemt hij volledige verantwoordelijkheid voor zijn acties. Het thema gaat over de vraag van verantwoordelijkheid en de conclusie is dat uiteindelijk eenieder de verantwoordelijkheid moet nemen voor zijn of haar eigen acties. Niemand anders zal het namelijk voor je doen.

Onderwerp

Is je vertrekpunt eerder een onderwerp, kijk dan naar het centrale conflict van je verhaal. Wat zijn de twee tegengestelde krachten? Welke kracht wint uiteindelijk en waarom? Parasite (Jong Bong-hoo) gaat over klassenverschil en economische ongelijkheid. De twee tegengestelde krachten zijn arm en rijk en de vraag die Parasite opwerpt is: kunnen arm en rijk samenleven in een doorgedraaide kapitalistische maatschappij? Antwoord: alleen als ze op elkaar parasiteren.

Thema toepassen om scherpe karakters te creëren

Een dragend thema zorgt dus allereerst voor de rode draad in je verhaal. Een richting. Maar er is een tweede, minstens even belangrijke reden waarom je je thema scherp wilt krijgen: je karakters.

John Truby schrijft in zijn boek The Anatomy of Story: “The single biggest mistake writers make when creating characters is that they think of the hero and all the other characters as separate individuals. The result is not only a weak hero but also cardboard opponents and minor characters who are even weaker.”

In een goed verhaal zijn de karakters kortom nooit willekeurig gekozen. Ze vertolken stuk voor stuk een verschillend aspect van je centrale thema en voegen allemaal iets aan het verhaal toe. Ieder karakter is een variatie op het thema’.

American Beauty

American Beauty gaat over uiterlijke schijn en het vinden van je ware zelf. Hoofdpersoon is de 42-jarige Lester Burnham, die voor de buitenwereld schijnbaar het perfecte Amerikaanse leventje leidt: een mooi huis met goede baan, een mooie vrouw en een leuke dochter. Maar ondertussen voelt Lester zich meer dood dan levend. Hij is alle uiterlijke schijn spuugzat en gaat in de film op zoek naar zijn ware zelf. Lesters reis in de film is er een van ontwakening. En scenarist Alan Ball heeft van alle andere personage een variatie op dat thema gemaakt: ieder personage maakt een reis, wordt met zijn of haar ware zelf geconfronteerd en moet besluiten in hoeverre hij of zij met uiterlijke schijn kan voortleven.

In sterk contrast met Lester verafgoodt zijn vrouw Carolyn bijvoorbeeld uiterlijke schijn. Haar zelfwaarde is volledig gebaseerd op hoe succesvol ze voor de buitenwereld overkomt. Een wereldbeeld dat echter zo oppervlakkig blijkt dat ze gedurende de film haar ware zelf steeds meer kwijt zal raken. Dochter Jane op haar beurt haat uiterlijke schijn, terwijl haar beste vriendin en zoals gezegd ook haar moeder dit het hoogst haalbare achten.

Dankzij haar buurjongen Ricky, die als enige doorziet hoe speciaal ze echt is, zal ze echter haar ware zelf terugvinden. Buurman Kolonel Fitz is ondertussen doodsbang voor zijn ware zelf. Hij heeft deze diep weggestopt en verbergt zijn ware natuur voor de buitenwereld en zichzelf. Zijn zoon Ricky heeft als enige zichzelf al gevonden en bezit de gave om feilloos door de uiterlijke schijn bij andere mensen heen te prikken. Lester ontmoet op zijn reis al deze karakters en leert door de confrontaties langzaam hoe hij in het leven moet staan.

Silver Linings Playbook

Na een verblijf in een psychiatrische instelling vanwege een bipolaire stoornis trekt voormalig leraar Pat Solitano weer in bij zijn ouders en probeert hij zich te verzoenen met zijn ex-vrouw. Pat wordt uitgedaagd wanneer hij Tiffany ontmoet, een mysterieus meisje met haar eigen mentale problemen.

Wat zou het thema kunnen zijn? Als je goed kijkt, besef je na een tijdje dat ieder personage in Silver Linings Playbook een tikkeltje gestoord is. Niet alleen onze twee gediagnosticeerde hoofdkarakters Pat en Tiffany. Pats beste vriend blijkt bijvoorbeeld helemaal niet zo vrolijk en normaal als hij aan de oppervlakte lijkt. Als Pat hem even alleen spreekt, fluistert zijn vriend wanhopig dat hij krankjorum wordt: “I’m not ok, don’t tell anybody.” (rond 2:40)

Een ander duidelijk voorbeeld is Pats vader (Robert de Niro) die gokverslaafd en zwaar bijgelovig is en die zijn zoon voortdurend vraagt om te voldoen aan dwangmatige handelingen die met zijn favoriete American Football club te maken hebben. Wanneer Pat daar niet in slaagt draait zijn vader door.

Opvallend is dat regisseur David O. Russell (zelf vader van een zoon met bipolaire stoornis) in het scenario alle karakters uitvergrootte ten opzichte van de roman waarop de film zich baseerde. In het oorspronkelijke boek waren de bijpersonages veel normaler en doorsnee. Op deze manier stelt de speelfilm veel scherper dan de roman de thematische vraag: bestaan er wel normale mensen? Eigenlijk zet Russell met het antwoord dat de film geeft alles in gezond perspectief. Ja, een psychische stoornis is niet gemakkelijk. Maar in feite is iedereen wel een beetje gek.

Ordet

Ordet (1955) is Carl Theodor Dreyers meesterwerk (Gouden Leeuw Venetië), gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk van Kaj Munk. De film draait om de familie Borgen op het platteland van Denemarken in de herfst van 1925. De zoons van de vrome weduwnaar Morten Borgen, patriarch van de familie, hebben alle drie problemen met hun religie: de oudste twijfelt aan zijn geloof, de middelste is gek en gelooft dat hij Jezus is en de derde wil trouwen met een meisje van een andere geloofsstroming.

Het is een film die handelt over geloof en liefde. En het centrale thema is: kan werkelijk geloof zonder liefde bestaan? Om dit thema tot in de diepste kern te onderzoeken heeft in Ordet ieder personage zijn eigen subtiele variant van het geloof.

  • De oude 70-jarige vrome vader heeft veel geloof maar weinig hart
  • Oudste zoon Mikkel is agnost en heeft geen geloof maar veel hart
  • Tweede zoon Johannes denkt Jezus te zijn en beschikt over puur geloof maar is gek
  • Mikkels vrouw Inger heeft zowel hart als geloof, maar is onschuldig en omdat ze de enige is valt dat niet vol te houden en sterft ze
  • Jongste zoon Anders is verliefd op de dochter van kleermaker Peter, die de voorganger is van een zwaardere, meer sobere sekte

Zelfs ieder bijpersonage is een variatie op het thema. De dorpsdokter vertegenwoordigt de wetenschap en de dorpspredikant vertegenwoordigt de institutionele religie en volgt strikt de regels van zijn kerk.

Al deze personages zullen in een dramatische situatie gegooid worden, die hun afzonderlijke geloofssystemen zwaar op de proef stelt. Wanneer Mikkels vrouw Inger van haar kind bevalt, sterft ze en ontdekt ieder personage te veel met zichzelf bezig te zijn geweest. Patriarch Morten en kleermaker Peter met het verbieden van het trouwen van hun kinderen, Johannes met denken Jezus te zijn, Mikkel met ontkenning van het goddelijke. Iedereen beseft eindelijk dat zijn geloof liefde miste. Egoïsme heeft hen verblind. Alleen het kinderlijke geloof van de 12-jarige Maren zal aantonen dat waar geloof met liefde bergen kan verzetten. Het antwoord dat Dreyer geeft op de vraag ‘kan waar geloof zonder liefde bestaan?’ is dus ontkennend. Nee.

Jurassic Park 

Tot slot een voorbeeld waar het filmthema in twee tegenpolen, protagonist en antagonist, tot uiting komt: Jurassic Parc.

Zorgt technologie ook daadwerkelijk voor vooruitgang? Dat is de centrale vraag die in Jurassic Parc wordt opgeworpen. Michael Crichton wilde met de oorspronkelijke roman iets over dit thema vertellen. Hiervoor creëerde hij twee tegenpolen die volkomen tegengestelde ideeën over vooruitgang hebben: miljonair Hammond en dino-deskundige Dr. Grant. De ondernemende miljonair John Hammond heeft op een eiland een gigantisch themapark laten bouwen om zijn gekloonde dino’s aan het publiek te laten zien en Dr. Grant wordt gevraagd om langs te komen voor het park opengaat. Grant is tegen vooruitgang, zowel letterlijk als symbolisch: hij is paleontoloog, haat technologie en heeft een bloedhekel aan kinderen. Hammond vertegenwoordigt het andere uiterste van het spectrum: hij is volkomen pro-technologie en zijn motto luidt ‘forward at all costs’. Uiteindelijk zullen hun beide geloofssystemen botsen en beide mannen inzien dat ze een te nauw beeld hadden. Het antwoord op de vraag of technologie ook daadwerkelijk voor vooruitgang zorgt is: ja en nee.

Conclusie

Er zijn dus verschillende manieren om je thema te ontdekken en toe te passen. Besef overigens dat twee mensen dezelfde film kunnen zien en verschillende thema’s herkennen. Je neemt als kijker immers je eigen subjectieve levenservaring en wereldbeeld mee. Ook is het zo dat een scenario vaak meerdere thema’s tegelijk kent – maar in principe één hoofdthema.

En een laatste waarschuwing: start niet te vroeg met het nadenken over een thema, waardoor je je te veel beperkt. Begin met een karakter of onderwerp dat je fascineert en dan borrelt je thema gedurende het schrijven vanzelf omhoog.

Rogier de Blok is scenarioschrijver en scriptcoach (R U There, De nieuwe wereld) en schreef voor Plot eerder artikelen over de Refusal of the Call de Midsequentie en De regel van drie.

Wat zoek je?