De nieuwe moeders van Remi

Mieke de Jong, Anne Hofhuis en Myranda Jongeling bewerkten Alleen op de wereld.

Nu op televisie: Alleen op de wereld, een nieuwe jeugdserie gebaseerd op de oude klassieker (1878) van Hector Malot. Het verhaal over de vondeling Remi speelt zich in de serie af in hedendaags Nederland. Er is nog wel meer anders in de scripts van Mieke de Jong, Anne Hofhuis en Myranda Jongeling, maar net als het boek is ook deze serie ‘lekker zielig’.

Wat maakt een boek tot een klassieker? De Franse schrijver Hector Malot schreef meer dan zeventig titels, maar slechts één daarvan wordt nu nog gelezen. Dat is dan wel het iconische ‘Sans Famille’, oftewel ‘Alleen op de wereld’. Scenarioschrijver Mieke de Jong (Iep!, Meester Kikker) las dit tragische verhaal over de vondeling Remi als kind met rode oogjes. Zij kreeg het idee er een serie van de maken en nu heeft zij dit legendarische boek samen met Anne Hofhuis en Myranda Jongeling bewerkt.

Waarom doorstond uitgerekend dit boek de tand des tijds? “Het is een verhaal dat alles heeft”, vindt Mieke. “Avontuur én warmte. Bij ons werd het vroeger doorgegeven in de klas: ‘Dit moet je lezen, want het is lekker zielig’.” Het idee om ‘Alleen op de wereld’ te bewerken ontstond omdat zij juist iets ‘lekker zieligs’ wilde maken. “Eigenlijk best moeilijk op dit ogenblik, want het is tegenwoordig op de een of andere manier not done om zielige verhalen te vertellen. Sentiment wordt vaak geschuwd of als gevaarlijk gezien, wat het soms ook wel is. Maar goed sentiment kan heel fijn zijn. Het was belangrijk om het oude ‘Alleen op de wereld-gevoel’ te bewaren, en met die vertrouwde elementen wilde ik een nieuw verhaal vertellen dat zich afspeelt in het Nederland van nu.”
Lemming film reageerde enthousiast op Mieke’s idee. Het productiehuis had haar al eens vrijblijvend gepolst om een kerstserie te ontwikkelen, en dit plan leende zich daar goed voor. Het viel ook in goede aarde bij de VPRO.

Hele fijne juf

Mieke schreef een globaal plan voor de serie, maar gaf aan dat ze de scripts niet in haar eentje wilde schrijven. “Dat is veel werk. Het leek me heel goed om er nieuwe schrijvers bij te betrekken.” De producent en de VPRO gingen akkoord, op voorwaarde dat de serie duidelijk haar handtekening zou dragen. Mieke werd behalve co-scenarist ook de eindredacteur. Ze had al twee collega’s op het oog.
“In die periode gaf ik les op de Scriptschool (tegenwoordig Script Academy). Ik besloot om twee oud-studenten te vragen: Anne Hofhuis (onder andere de One Night Stand Messias) en Myranda Jongeling (onder andere Flikken Maastricht, ook actrice). Allebei goede, kundige schrijvers, maar het allerbelangrijkste was hun gevoel voor humor. Techniek kun je nog bijwerken, maar als ze niet de juiste lichte toon treffen, lig je continu met elkaar in de clinch. Het moest grappig en leuk zijn, maar ook nog ergens over gaan. Die dubbelheid, die zag ik terug in hun werk.”

Anne en Myranda waren onmiddellijk enthousiast en reageerden per kerende mail. Dat had niet alleen met het plan te maken.
Anne: “Mieke was een hele fijne juf!”
Mieke lacht: “Dat zeggen ze nu niet meer hoor.”
Myranda: “Ik herken me in Mieke’s humor. Dat is voor mij toch het belangrijkste bindmiddel; in de liefde, in vriendschappen maar juist ook in werkrelaties. Daarnaast was ‘Alleen op de wereld’ een boek dat ik als meisje onder de dekens las, met een zaklantarentje. Dan bladerde ik snikkend steeds terug naar de allerzieligste passages, om die steeds opnieuw te kunnen voelen.”

Ingewikkeld plot

Maar hoe ging het verhaal ook alweer? ‘Alleen op de wereld’ begint als de arme steenhouwer Barbarin een baby vindt. Het jochie draagt opvallend dure kleertjes. Barbarin besluit hem in huis te nemen in de hoop dat de ouders van het kind op een dag aankloppen met een flinke beloning. Hij geeft de kleine de naam Remi en laat hem opvoeden door zijn vrouw. Maar als niemand de vondeling komt halen, verkoopt Barbarin hem aan de rondreizende muzikant Vitalis. Deze trekt met zijn dieren, de honden Capi, Dolce en Zerbino en het aapje Joli-Coeur door Frankrijk. Samen beginnen ze aan een lange, zware trektocht. Maar daarmee is lang niet alles verteld. Bij herlezing bleek het plot veel ingewikkelder in elkaar te zitten dan het schrijftrio zich herinnerde. Voor het eerst lazen ze de kloeke, integrale editie en ontdekten dat het geliefde boek uit hun jeugd niets anders was dan een ‘uittreksel’. Waarschijnlijk vonden uitgevers het te dik voor kinderen. Malot schreef het ooit als een feuilleton voor een krant. Dat blijft volgens Anne steeds voelbaar. “August Willemsen, die de integrale versie vertaalde, schrijft in zijn inleiding dat Malot aanvankelijk lekker begon te schrijven, maar daarna de opdracht kreeg om Frankrijk te promoten. Remi zwerft dus het hele land door, om maar zoveel mogelijk Franse couleur locale te beschrijven. Daarna kwam het sociaal drama in de mode en schreef Malot opeens over arbeidsongelijkheid en kinderarbeid. En om ervoor te zorgen dat de lezers niet afhaakten, kreeg hij de opdracht om de spanning flink op te voeren. Zo’n vijfenzeventig procent van het boek is het verhaal dat iedereen zich herinnert, maar daarna wordt het een soort krimi. Het voelt alsof de laatste tien hoofdstukken waren geschreven door iemand anders. Wij besloten die suspense uit het slotdeel alvast naar voren te halen om het evenwicht te verdelen, anders zou opeens het genre veranderen.”

Optimistische grondtoon

Toch zijn ze eigenlijk heel blij met de fragmentarische structuur van het boek. Ooit was er sprake van dat Alleen op de wereld uit vier delen van vijftig minuten zou bestaan. Dat plan werd al snel losgelaten, want de serie paste naadloos in een heel ander fomat: de adventsserie. Dit fenomeen waaide drie jaar geleden over uit Scandinavië, waar ze ieder jaar in de eerste week van december een dagelijkse serie starten die eindigt op kerstavond. Drie jaar geleden zond de VPRO de eerste adventsserie uit: Vrolijke Kerst, daarna volgde bij de Avro/Tros Kasper en de Kerstengelen en dit jaar is dus Alleen op de wereld te zien. Het verhaal van Remi is opgedeeld in twintig afleveringen van tien minuten.
Anne: “Iedere aflevering heeft een andere kleur. We hoeven nooit midden in een avontuur te knippen, steeds laten we een ander stukje van de reis zien.”
Myranda: “Omdat hij van plek naar plek gaat zijn er gemarkeerde overgangen.”
Als eindredacteur waakte De Jong over de lijn en de toon. Er golden een aantal basisregels. De werkelijkheid werd misschien wel iets opgerekt, maar de geloofwaardigheid stond voorop. Neem de manier waarop Remi’s reis begint. In het boek wordt hij verkocht in een café.
Mieke: “Zoiets gebeurt nu niet meer, of het is in ieder geval zeer uitzonderlijk. Je moet dan op zoek gaan naar moderne, geloofwaardige beelden die hetzelfde gevoel oproepen. Bij ons is Remi’s stiefvader een truckchauffeur. Die neemt hem mee op een leuk ritje, gaat tanken en laat Remi achter bij het pompstation. Daar blijft hij in z’n eentje achter. Hij belt naar huis. Dat is een mooie manier om hetzelfde te vertellen, maar het is nog steeds keihard.”

Ook belangrijk is een optimistische grondtoon. Wat er ook met Remi gebeurt, hij verliest nooit de moed. En hij zeurt ook nergens over.
Myranda: “Wij vinden zijn eenzaamheid vaak veel erger dan hijzelf.”
Mieke: “Iedereen herinnert zich steeds de droevige passages uit het boek, maar Remi ontmoet ook heel veel lieve, leuke, aardige mensen. Zo konden we keiharde scènes steeds afwisselen met liefdevolle momenten. Hier en daar hebben we het wel iets voorzichtiger opgebouwd dan Malot. In het boek gaat Vitalis al vrij snel dood. Wij kozen ervoor om Remi nog wat langer bij hem te laten. In het boek hebben ze het heel erg koud. Ze schuilen in een gammel schuurtje, maar veel beschutting biedt dat niet: Vitalis vriest dood. Die situatie is echt alleen maar droevig. Tijdens een bespreking ontstond opeens het idee om Remi en Vitalis eerst naar de opera te laten gaan. Door die belevenis is de sterfscène niet alleen somber, maar voel je ook nog de mooie herinnering aan de avond ervoor.”

Ondanks de losse structuur en de vele locaties heeft de serie volgens de schrijvers wel degelijk een strakke, overkoepelende boog. Remi lijkt op het eerste gezicht een gewone jongen. In de eerste aflevering stelt hij nog vrij nuchter vast dat iedereen wel iets heeft. De één ADHD, de ander platvoeten en hij is een vondeling. Als hij gescheiden raakt van zijn stiefmoeder, moet hij op zoek naar een nieuw huis. “Dan vraagt de kijker zich toch af waar deze vondeling terecht zal komen. Hij heeft familie nodig. Daar gaat hij naar op zoek. En hij vindt die familie op heel veel verschillende manieren, op heel veel verschillende plekken. Tijdens zijn zoektocht maakt hij een grote ontwikkeling door.”

Ontsnappingsclausule

Ook Anne en Myranda hebben het gevoel dat ze zich tijdens het proces verder hebben ontwikkeld. Ervaring hadden ze al, maar de nauwe samenwerking met Mieke, die veel directe wenken gaf, was bijzonder leerzaam.
Anne, met een grijns: “Het was stiekem een leerwerktraject. In het begin gingen Myranda en ik lekker los. We wilden laten zien wat we konden.”
Als ze na lang zwoegen hun scripts opleverden vond Mieke het in eerste instantie vaak ‘teveel’.
Myranda: “We gingen aan de haal met allerlei personages, deden nogal wat uitstapjes, verloren ons zelf soms in vormgedachten. Mieke vroeg ons om helder te formuleren. Waar gaat het nou om? We moesten kaler gaan schrijven. Niet alles uit laten spreken, er moesten geheimen zijn. Soms raakten we de emotionele lijn van Remi kwijt, terwijl je juist trouw moet blijven aan je hoofdpersonage.”

De zorgvuldigheid waarmee ze schaafden aan hun materiaal werd beloond: tijdens het productieproces sprongen alle seinen op groen. Producent, omroep en Mediafonds bleven bij vrijwel iedere ronde enthousiast over het toch zeer bewerkelijke project. Wel besefte iedereen dat het een dure productie zou worden. Mede daarom begint de serie met Remi die rechtsreeks in de camera praat. Hij vertelt de kijker wat hij onlangs allemaal meemaakte.
Mieke: “Die voice over diende ook een praktisch doel: als scènes te duur zouden uitvallen of mislukken, dan kon Remi altijd nog vertellen wat er was gebeurd. Het was onze ontsnappingsclausule.”

Vrij laat in het proces schoven ook regisseurs Margien Rogaar (Doctor CHeezy) en Steven Wouterlood (Alles mag) aan. Zij stonden voor de lastige taak om dit ambitieuze scenario voor een relatief laag budget tot leven te wekken. Een ‘roadmovie’ in de sneeuw met heel veel personages en dan ook nog de drie ‘B’s’ die je als filmmaker altijd dient te vermijden: baby’s, beesten en boten. Alles zat erin, ook al hebben de schrijvers één hond geschrapt en werd het voor de dierenbescherming onacceptabele aapje van Vitalis vervangen door een minstens zo koddig varkentje. Het scenario was productioneel gezien een horrorverhaal. “Steven en Margien hebben hun stinkende best gedaan om het financieel kloppend te krijgen”, vertelt Mieke. “Maar het knappe is dat je dat nergens voelt.” Al moest er wel stevig worden bezuinigd. Daarbij ging er toch één hele grote ‘darling‘ over de kling.

Myranda: “In het verhaal ontmoet Remi allerlei mensen die ook een beetje alleen op de wereld zijn. Wij lieten die bijfiguren steeds even aan het woord, in kleine, filosofische monologen. Ze vertelden dan voor de camera iets over hun persoonlijke leven en waarom ze zo geraakt werden door Remi.”
Voor deze terzijdes was simpelweg geen geld. Bovendien waren de regisseurs bang dat de emotionele lijn van Remi werd onderbroken. Dat klopt achteraf wel, vinden ze nu in het schrijverskamp. De regisseurs voegden in de uitvoering bovendien veel kwaliteit toe. Zo wist Margien al vanaf het begin wie Remi moest spelen: Julian Ras, met wie ze werkte voor de Telefilm Bouwdorp. Ook was hij te zien in de populaire filmserie Dummie de mummie. Een hoofdrolspeler met talent, ervaring en de juiste uitstraling is cruciaal vindt Mieke. “Vrolijk, verdrietig, eenzaam, hij moest alles van binnenuit acteren. Julian zit in elk shot. Je kunt nog zulke mooie scripts schrijven, zonder een goeie Remi, heb je geen goeie serie.”

En aan de eerste reacties af te meten is het inderdaad een goede serie. De reeks is al vanaf zes december op de buis, nadat hij eerst een korte tournee maakte langs festivals. Het publiek vond het inderdaad ‘lekker zielig’: er werd behoorlijk meegeleefd én gehuild. Niet alleen door kinderen.
Anne: “Mijn zoon van twintig kwam kijken, maar alleen omdat zijn moeder had meegeschreven. Achteraf zie hij toch: ‘Dit is voor mij ook relevant’.”
Mieke lacht: “Zij heeft haar zoon namelijk ook gevonden.”
Anne: “Ssst, dat weet ie zelf niet.”

En wat zou Hector Malot ervan vinden? Ook al is hij allang dood, Mieke hoopt toch ‘dat hij vindt dat we zijn werk recht hebben gedaan.’
Myranda kan zich bijna niet voorstellen dat hij dat niet zou vinden. “Want dat is wat we van iedereen horen: dat we recht hebben gedaan aan de ziel van het boek.”
Anne, met een ironisch lachje: “Als hij het ziet is -ie gewoon jaloers