De man op tv die je leven vernietigt

Na bijna een jaar vertraging door de corona gaat op 2 september De Veroordeling in première, een speelfilm rond de Deventer moordzaak, over fake news dat de levens van twee mensen verwoestte. Met een dubieuze rol voor opiniepeiler/maker Maurice de Hond.

De Veroordeling is gebaseerd op het boek ‘De Deventer Moordzaak; Het complot ontrafeld’ (2009) van onderzoeksjournalist Bas Haan, over de geruchtmakende moord in 1999 op de vermogende weduwe Wittenberg. Haar financieel adviseur Ernest Louwes wordt hiervoor tot 12 jaar cel veroordeeld, maar later blijkt dat het bewijs aan alle kanten rammelt en Louwes komt vrij in afwachting van de herziening van zijn proces.

Iedereen verwacht vrijspraak, ook Bas Haan, die tal van keren in het actualiteitenprogramma Netwerk aandacht besteedt aan de zaak. Louwes wordt echter opnieuw veroordeeld, nu op basis van dna-materiaal dat is aangetroffen op de blouse van de weduwe.

Door de aanwezigheid van tv-camera’s staat het moment dat volgt in het collectieve geheugen van Nederland gegrift: een kalende gebogen man met bril en jack, handen gevouwen op tafel, laat de uitspraak tot zich doordringen, valt de rechter dan verbeten in de rede en zegt dat hij zich niet opnieuw laat opsluiten. Terwijl Louwes zich heftig verzet tegen zijn bewakers horen we de rechter nog roepen: “Camera’s zijn nu uit!”. Wat dan ook gebeurt.

Het zijn beelden die aan het begin van De Veroordeling terugkeren, nagespeeld maar nauwelijks van echt te onderscheiden, met dezelfde camerastandpunten en – bewegingen,  een lookalike van niet alleen Louwes maar ook iedereen op de publieke tribune. Inclusief Michael de Jong, een goede kennis van de Wittenbergs, die in Nederland bekend zal worden als ‘de klusjesman’, op het moment dat opiniepeiler Maurice de Hond zich gaat bemoeien met de zaak en De Jong aanwijst als de echte dader.

“We hebben altijd gevonden dat die beelden in de proloog moesten zitten”, vertelt Sander Burger, regisseur en samen met Bert Bouma scenarioschrijver van De Veroordeling, tijdens een gesprek bij productiemaatschappij Bind. “In de hoop dat de kijker dan meteen het gevoel terugkrijgt van toen hij die beelden zag.”

Complex verhaal

Want de Deventer moordzaak is alweer behoorlijk lang geleden. En ook aan het scenario is lang gewerkt. Bert Bouma begon er in 2011 mee, nadat Joram Willink van Bind de filmrechten van het boek had opgekocht. Sander Burger kwam er kort daarna bij. “Wat Bert toen al heel goed had gedaan was het boek, dat heel gedetailleerd is, samenvatten in een lijst van de opeenvolgende stappen die Bas Haan als journalist meemaakt. Dat was een voorbode voor het werk waar we de jaren daarna steeds mee bezig zijn geweest: het verhaal zo kaal mogelijk vertellen, zonder de essentie van de feiten en de hele zaak kwijt te raken.”

Dat verhaal, waarin het publiek meeleeft met Bas Haan (Fedja van Huêt), is complex. Bouma: “Haan denkt in eerste instantie dat hij met de veroordeling van Louwes een justitiële dwaling op het spoor komt, maar ziet in dat het toch anders zit. Vanaf dat moment keert hij 180 graden en loopt hij over naar het andere kamp om te bewijzen, niet zozeer dat Louwes schuldig is, maar wel dat de klusjesman onschuldig is.”

Daarnaast spelen meerdere rechtszaken in het verhaal, is er een verband met een andere justitiële dwaling (de Schiedammer parkmoord) én duikt Maurice de Hond halverwege Haans onderzoek uit het niets op de Deventer moordzaak om een media-offensief te starten. Ook vonden Burger en Bouma belangrijk dat de onzekere tijd waarin de film zich afspeelt – met de moorden op Fortuyn en Van Gogh, de opkomst van Wilders – een plek zou krijgen.

Bouma: “Dat was één van de moeilijkste dingen de hele tijd, om het voor het publiek begrijpelijk en dramatisch interessant te houden. We hebben op een gegeven moment overwogen om Schiedam eruit te halen. Ook vanuit het Filmfonds werd dat gezegd, dat we sneller toe moesten naar het moment dat Maurice de Hond in het verhaal komt.”

Ten tijde van de Deventer moordzaak is dna-onderzoek nog in ontwikkeling

De Schiedammer parkmoord, ja hoe zat dat ook alweer? Burger: “Bas Haan gaat zich verdiepen in dna-bewijs, omdat dat immers in de geruchtmakende herzieningszaak leidt tot Louwes’ veroordeling. Ten tijde van de Deventer moordzaak, in 1999, is dna-onderzoek nog in ontwikkeling en bij de eerste veroordeling is de blouse van de weduwe niet eens ingebracht. Haan wil begrijpen op basis waarvan Louwes opeens alsnog straf krijgt opgelegd.

Tijdens zijn onderzoek tipt iemand van het openbaar ministerie hem, dat in de Schiedammer parkmoord met dna-bewijs is gerommeld en een onschuldige is veroordeeld. Dat leidt tot Bas’ eerste grote scoop als journalist. En door Schiedam komt Maurice de Hond ook in het verhaal, want als daar iets fout is gegaan waarom dan niet ook in Deventer?”

Burger: “Dat is dan zo’n onhandig obstakel in een script waar je omheen probeert te werken omdat het de vaart uit de vertelling haalt, maar niet omheen kúnt. Uiteindelijk hebben we het, denk ik, heel elegant opgelost en zijn het nu drie scènes, maar daar zijn we heel lang mee bezig geweest.”

Claudia de Breij

In al zijn complexiteit zou je voor een film over de Deventer moordzaak allerlei invalshoeken kunnen kiezen, maar het was voor de makers duidelijk welke het zou worden.

Bouma: “Die fake news-insteek, het moment dat De Hond zich met de zaak gaat bemoeien, hebben we vanaf het begin het meest interessant gevonden. Grappig genoeg heeft dat enorm geholpen om de film gemaakt te krijgen. Het onderwerp werd steeds actueler, met dank aan Donald Trump bijvoorbeeld.

Burger: “Maurice de Hond heeft continu de media-aandacht op zichzelf weten te houden, waardoor zijn verhaal is blijven hangen. Hij gebruikt eigenlijk een Amerikaanse tactiek. Hij kan op geen enkele manier bewijzen dat Louwes onschuldig is, dus wat hij doet is wijzen naar een andere verdachte. “Honderd procent zeker”, weet hij dat ‘de klusjesman’ schuldig is. Door de maatschappelijke onrust die ontstaat weet hij zelfs af te dwingen dat het graf van de weduwe in 2006 wordt geopend, omdat daar het moordwapen zou zijn verborgen.

Er wordt niets gevonden. Bas Haan heeft stelselmatig alle ‘bewijzen’ waar De Hond mee kwam weten te weerleggen. De rechter heeft hem een verbod opgelegd om de klusjesman en zijn vriendin nog langer in verband te brengen met de dood van de weduwe en hij heeft ze 45.000 euro schadevergoeding moeten betalen.

Maar desondanks is De Jong in de ogen van heel veel mensen nog steeds de grote verdachte van de Deventer moordzaak, of in ieder geval is er iets met hem. Ik hoop dat de film, als die wat doet, dat voor eens en altijd kan weghalen.”

Of het gaat lukken met de film de publieke opinie te beïnvloeden zal moeten blijken. Rehabilitatie van De Jong en zijn vriendin was immers ook wat Bas Haan zelf al voor ogen stond toen hij zijn boek over de zaak schreef. Hij wil daar, à la Maurice de Hond, desnoods zelf het mediacircus mee ingaan, zo zegt hij in de film.

De media komen er niet best vanaf: wie De Veroordeling gaat bekijken, zal met groot ongemak aanzien hoe kritiekloos De Hond zijn beweringen over de klusjesman in allerlei praatprogramma’s kon debiteren. Zelden met zoveel plaatsvervangende schaamte gekeken naar een fragment van Claudia de Breij, die de opiniepeiler warm toezingt na het rechterlijke verbod om Michael de Jong te beschuldigen.

De film, meer dan het boek, gaat ook over de verwoestende impact die de bemoeienis van De Hond heeft gehad op het leven van Michael de Jong en zijn vriendin Meike. Burger: “We hebben hen voor het eerst uitgebreid gesproken in 2013 of 2014 in een Van der Valk-restaurant in Apeldoorn. Ze waren aanvankelijk heel sceptisch en voorzichtig. Maar mede doordat Bas Haan aan onze kant stond kregen we hun vertrouwen en hebben ze verteld wat ze hebben moeten doorstaan. Dat hebben we in het script gebruikt, het is een extra laag ten opzichte van het boek. Het grote menselijke drama in de film ligt bij Michael en Meike. Haan moet weliswaar verwerken dat hij door Louwes om de tuin is geleid, maar het is toch anders als je ramen worden ingegooid en je honden vergiftigd. Zij hebben echt moeten vluchten, ze zijn bijna letterlijk gelyncht.”

De Jong en zijn vriendin lazen de verschillende scriptversies mee. Om het verhaal zo realistisch mogelijk te krijgen trokken acteurs Yorick van Wageningen en Lies Visschedijk, die Michael en Meike spelen, een tijdje met hen op. Sander Burger: “Vooral Yorick is in zijn hele manier van praten en bewegen getransformeerd in Michael. Tot zover dat hij zelfs de bril op heeft die Michael destijds droeg. Ze bleken dezelfde sterkte brillenglazen te hebben, terwijl links en rechts ook nog een keer van een verschillende sterkte waren.”

Journalistenfilm

Het realisme is iets waarover de makers veel discussie hadden met het Filmfonds, dat meer dramatiek wilde en er onder meer op aandrong om een fictieve lijn toe te voegen over het privéleven van Bas Haan.

Bouma: “Daar hebben we verschillende keren met consulenten discussie over gehad. Dat ging ook over het hele idee van een journalistenfilm, die zijn in Nederland nooit gemaakt. Wij wezen dan op films als All the President’s Men (over het Watergateschandaal, gs), en Spotlight (over seksueel misbruik binnen de katholieke kerk), een film die net drie Oscars had gewonnen. En vooral The Insider (over de tabaksindustrie), met enerzijds Al Pacino als de journalist die de ethische discussies voor zijn rekening neemt, en anderzijds Russell Crowe, wiens hele gezin en bestaan vernietigd worden door zijn voormalige werkgever.”

Burger: “De feiten waren, helemaal door de lijn met Michael en Meike, dramatisch genoeg. We moesten alleen de goede manier vinden om ze in de vertelling te stoppen. Als je een film maakt over het gevaar van het verdraaien van feiten moet je dat niet zelf in je film gaan doen. We konden ons mooi achter Bas verschuilen. Die wilde per se niet zo’n privélijn. Maar ik vond het ook echt een zwaktebod, het meest simpele dramaturgische trucje: oké, je hebt een hoofdpersoon, geef hem een vrouw die thuis moeilijk doet, of een scheiding of drankprobleem. Gadverdamme, dat heb ik zo vaak gezien. Wat overigens niet wil zeggen dat ze op andere vlakken niet enorm geholpen hebben om het script naar een hoger niveau te tillen. Met name Anita Voorham heeft in de laatste fase veel voor het script betekend.”

Bouma: “Het Filmfonds heeft op een aantal vlakken zeker gelijk gehad. Maar vanaf het begin af was er enige angst dat de film niet meer dan een reconstructie zou worden. Doordat het project in de loop van de tijd bij verschillende intendanten belandde, kwam dat een aantal keer terug. ‘Het spook van de reconstructie steekt zijn kop weer op!’, riepen we dan. Het was best vermoeiend af en toe.”

Voor Michael en Meike was hij de man die altijd op televisie was en hun leven vernietigde

Bijzonder in De Veroordeling is dat Maurice de Hond alleen op archiefbeeld te zien is. Een keuze die werd gemaakt omdat de opiniepeiler zo‘n bekende verschijning is dat het moeilijk zou zijn om een acteur te vinden die op hem leek, maar ook omdat het de manier is waarop velen De Hond kennen, namelijk van de beeldbuis.

Bouma: “Ook voor Michael en Meike was hij de man die altijd op televisie was en hun leven vernietigde.”

Burger: “Hij heeft ze nooit gezien, nooit de moeite genomen om ze op te zoeken en te vragen: klopt het wat ik over jullie zeg? Nul.”

Bouma: “We hebben al het beschikbare archiefbeeld waar De Hond in voorkomt opgevraagd en zijn eigenlijk omgekeerd gaan werken. Wat we per se wilden gebruiken zijn we als scènes in het script gaat stoppen.”

Burger: “In de film zie je De Hond dus een aantal keer op tv, maar er zijn twee scènes waarin je de indruk krijgt dat Fedja – als Bas Haan – de echte Maurice de Hond interviewt. Hij wordt een acteur in de film. Spannend om te doen, maar legitiem denken we. We laten Fedja precies de vragen stellen die Maurice destijds kreeg, alleen hebben we er een scène van gemaakt.”

Politieke beweging

Voor de redenen waarom De Hond zich met zoveel overgave stortte op Deventer moordzaak, verwijst de film naar wat er door Bas Haan en eerder NRC Handelsblad (betaalmuur) over is geschreven. De Honds acties werden betaald door de rijke ondernemer Jan de Lange. Zijn rol als onrechtbestrijder moest hem lanceren als leider van een gezamenlijke nieuwe politieke beweging, Wij21. Dat liep op niets uit.

Hij weet telkens heel veel mensen te overtuigen, maar later blijkt het los zand

Bert Bouma: “We moeten misschien niet te veel speculeren over de psychologie van Maurice de Hond, maar het lijkt een patroon met die man. Zijn mislukte bedrijf Newconomy, de iPad-scholen, hij weet telkens heel veel mensen te overtuigen, maar later blijkt het los zand. Nu met corona weer zag ik hem bij Op1 oreren tegenover een medisch expert, die zelf nauwelijks aan het woord kwam. Tijs van den Brink en Giovanca Ostiana vonden het schitterende televisie en kennelijk niet noodzakelijk om journalistiek in te grijpen. Zo gaat het dus elke keer.”

Sander Burger: “Voor mij is De Veroordeling een ode aan journalistiek en journalistieke integriteit. Meer dan ooit en zeker meer dan toen wij begonnen staat goede journalistiek onder druk. Terwijl ik denk dat journalisten nu, in een tijd dat politici dingen zeggen als ‘feiten zijn ook maar meningen’, belangrijker dan ooit zijn.

Doordat kranten steeds kleinere redacties krijgen en journalisten gedwongen worden om te scoren gaat het regelmatig mis. Anderhalf jaar geleden gooide Maurice de Hond iets bij De Volkskrant over de schutting, de volgende dag stond het op de voorpagina. Terwijl het onzin was. Het is niet gerectificeerd. En dat bij een serieuze krant, niet op internet. Dus krijg je situatie dat mensen het nieuws gewoon niet meer serieus nemen. En ja, dan is alles even waar. En als alles even waar is, is alles een leugen. In die zin is deze film echt belangrijker geworden. Actueler, helaas.”

Bouma: “De tijd is ons op een vreemde manier gunstig gezind geweest. De film heeft ons per saldo negen jaar gekost. Maar het is wel gelukt. De weg bij het Filmfonds was lastig, maar ze hadden ook kunnen zeggen: je krijgt geen realiseringsgeld. Dan ben je dus vijf of zes jaar bezig geweest voor niets.

En dan hadden we ook nog ontzettende mazzel dat KRO-NCRV er op het allerlaatst insprong, want een omroep heb je als tweede pijler van de financiering ook nodig. Het leek af en toe een kip of ei-situatie. Omroepen wilden weten of het Fonds financierde en vice versa. Joram heeft de deur platgelopen in Hilversum. Het leek soms of mensen terughoudend waren omdat het zo’n heftig project is, een waargebeurd verhaal, echte mensen. En misschien dachten ze wel: ‘Ja, maar die klusjesman heeft het toch gewoon gedaan?’ Je kunt niet uitsluiten dat dat een rol heeft gespeeld.”

Ernest Louwes heeft zijn straf inmiddels uitgezeten, maar houdt vol dat hij onschuldig is. Pogingen van zijn advocaat Gert-Jan Knoops om een nieuwe herziening af te dwingen lopen tot op de dag van vandaag. Maar de feiten zijn echt boven tafel, zegt Bouma: “In gerenommeerde kranten staat een keer in de zoveel tijd weer een hele pagina over de zaak. Dan krijg ik sms’jes van vrienden: ‘Nieuwe ontwikkelingen! Raakt dat jullie film nog?’ Dus ga ik toch maar naar het winkelcentrum, koop de krant en dan blijkt het steevast te gaan om oude verhalen die allang ontkracht zijn, van journalisten die net niet goed genoeg weten waar het over gaat.”

De Veroordeling zou eigenlijk al in 2019 uitkomen. Dat werd door de corona herhaaldelijk uitgesteld, maar het lijkt op 2 september dan toch eindelijk echt te gaan gebeuren. Michael en Meike de Jong hebben hem inmiddels al bekeken, meerdere keren. Burger: “Meike zei: ‘Wat een kutfilm’. Het was een compliment. Ze vonden het verschrikkelijk om te zien en zaten te janken. Maar ze zijn er heel blij mee.”

Ter gelegenheid van de release van De Veroordeling is een geactualiseerde versie van het boek van Bas Haan verschenen.
Dit interview dateert van december 2020, maar de publicatie is – met de releasedatum van de film – meermalen uitgesteld.