Een lichaam dat schreeuwt om rust

Het Nederlands Film Festival opent op vrijdag 24 september met de speelfilm Mijn Vader is een Vliegtuig van regisseur Antoinette Beumer en scenarist Maaik Krijgsman. Het is de verfilming van Beumers autobiografisch getinte debuutroman, en het product van nauwe samenwerking tussen het tweetal. “Het scenario is niet meer dan een schets van wat de film moet worden. Een hele secure schets, maar wel een schets.”

In Mijn Vader is een Vliegtuig draait het om Eva (sterke rol van Elise Schaap), die alles heeft wat haar hartje begeert: haar knappe, liefhebbende echtgenoot Peter (Stefan Rokebrand), twee leuke kids, een succesvol productiebedrijf van commercials en een prachtig huis. Na de onverwachte dood van haar wat afstandelijke moeder Willemien (Liz Snoijink) blijkt haar ogenschijnlijk solide bestaan op drijfzand te berusten en begint Eva al snel haar grip op de werkelijkheid te verliezen. Als ze besluit contact op te nemen met haar vader Joost (Pierre Bokma/jonge versie: Maarten Heijmans), die al meer dan dertig jaar in een psychiatrische inrichting verblijft, komt ze erachter dat haar jeugd en daarmee ook haar leven als geheel een optelsom is van leugens en geheimen.

Antoinette Beumer (1962) is geen onbekende in de Nederlandse filmwereld. Ze heeft uit een eerdere relatie met filmmaker Joram Lürsen twee kinderen en is de zus van actrice Famke Janssen en scenariste Marjolein Beumer. In 1989 studeerde ze als regisseur af aan de Amsterdamse Theaterschool, waarna ze bij veel producties betrokken was. Ze begon haar eigen commercialbedrijf Het Kantoor en regisseerde series als Spangen, Hertenkamp, Willemspark en In Therapie. Samen met Maaik Krijgsman maakte ze in 2007 de documentaire See you in Vegas over Hans Klok.

Vervolgens maakte ze carrière als maker van speelfilms: De gelukkige Huisvrouw, Loft, Jackie, Soof en Rendez-Vous werden hits en kregen over het algemeen goede recensies. Een ongeluk op de set van Loft trok echter een zware wissel op haar lichaam en na 2015 verdween Beumer voor langere tijd uit zicht. In een huisje in de Franse Pyreneeën schreef ze haar zeer persoonlijke debuutroman Mijn Vader is een Vliegtuig, die in 2018 werd gepubliceerd en onder andere de Hebban Debuutprijs won.

Maaik Krijgsman is wellicht wat minder bekend dan zijn echtgenote, maar ook hij heeft inmiddels een indrukwekkend cv opgebouwd. Zo was hij initiatiefnemer en een van de schrijvers van de serie Vechtershart en schreef hij mee aan seizoen drie van Hollands Hoop. Ook regisseerde hij documentaireseries als In Europa, O’Hanlons Helden, Langs de Oevers van de Yangtze en Door het Hart van China. Mijn Vader is een Vliegtuig is zijn speelfilmdebuut als scenarist.

Te snel

We ontmoeten elkaar in augustus op het terras van De Plantage in Amsterdam om over het maakproces van de film te praten. “Ik was aanvankelijk van plan om de film zelf te schrijven”, vertelt Antoinette. “Maar dat ging niet. Ik was eerst drie jaar bezig geweest met het boek en het plan om het met producent Topkapi te verfilmen lag er toen ook al. Maar dat was te snel. Zat ik weer achter de computer met dezelfde personages. Ik werd helemaal gek. Eerst zat ik heerlijk tussen die bergen in de Pyreneeën, maar toen kwamen de bergen op me af. Ik heb echt wel mijn best gedaan. Een versie geschreven. Maar het was gewoon niet goed.”

Maaik: “Antoinette wilde het project al afzeggen. Maar ik heb de neiging om projecten te onderschatten of misschien wel mezelf te overschatten, dus ik zei: laat mij maar even. Er was momentum voor de film en het was zonde om dat voorbij te laten gaan. Ik dacht: dat doe ik wel even in een paar maanden.

Ik moest haar extraverter maken dan ze in het boek is

Maar als je daaraan begint moet je niet alleen in het verhaal hakken, maar ook in de vorm van het verhaal. Het boek is in drie verschillende tijdsperiodes geschreven en dan moet je veel gaan uitvinden: waar ligt het drama? In welke tijd ga je mee? Je kan niet in alle drie de tijden een ontwikkeling hebben. Je moet het verhaal helemaal afbreken en opnieuw vertellen. Het boek is veel monologue interieur, het is veel denken over onzekerheden. Er zijn veel geheimen waar Eva achter komt. Ze heeft een soort blanco geheugen. En het enige wat haar echt drijft is een unheimisch gevoel.

Maar daar kun je niet zo lang naar kijken. In een film moet  je al die innerlijke conflicten en angsten externaliseren, tussen mensen in een huwelijk, tussen moeder en dochter. Je moet dus ook het personage enigszins veranderen. Ik moest haar extraverter maken dan ze in het boek is. Daarnaast moet het cinema worden, dus niet alles zeggen maar laten zien. Dus hoe gaan we de beeldsymboliek erin brengen?”

Maaik vertelt dat hij graag kijkt hoe anderen het doen. “Ik verslind de lezingen en lessen op Masterclass.com of Bafta Guru. Ik had onder meer veel aan de inzichten van David Mamet – ook beschreven in zijn boek Three Uses of the Knife. Dat gaat over het opbouwen van theater en filmscenario’s. Waarin een symbolisch voorwerp drie betekenissen krijgt in de loop van het verhaal. Een mes kan in akte 1 een gezellig gebruiksvoorwerp zijn om brood te smeren, in akte 2 heeft het een functie om haar te knippen en uiteindelijk blijkt het een moordwapen. In onze film zit een kussen, dat kapotgescheurd wordt en die vlokjes keren op verschillende momenten terug in de film en hebben ook steeds een andere betekenis.”

Herkenning

De vraag die centraal staat in de film is: krijgt de eerst langzaam ontsporende Eva haar leven weer op de rails of wordt ze net zo gek als haar vader?
Antoinette: “Eva is iemand die zich pas in het heden kan verbinden als ze de shit uit het verleden heeft opgelost. In die zin is het een universeel thema. Als ik naar mijn eigen werk kijk, dan gaat het daar bijna altijd over. Dat zit ook in De gelukkige Huisvrouw, dat zit ook in Jackie. Dat ieder mens in zijn leven een aantal zaken uit het verleden heeft op te lossen en dat die het heden in de weg kunnen staan als je dat niet goed doet. Dat is heel simpel platgeslagen haar reis.”
Maaik: “Eva moet inzien dat de stappen die ze neemt haar niet naar de afgrond van de waanzin leiden, maar dat onzekerheid en verkenning daarvan bij het leven horen.”
Antoinette: “Terugkijkend denk ik dat De gelukkige Huisvrouw misschien de vingeroefening is geweest van Mijn Vader is een Vliegtuig. Het boek van Heleen van Royen triggerde bij mij meteen dezelfde punten. Daarom wilde ik die film ook zo graag maken, omdat ik er zoveel in herkende van mijn eigen verhaal.

Wat in een boek werkt, kan bij een film juist tegen je werken

Maaik: “Bij De gelukkige Huisvrouw is denk ik hetzelfde gebeurd als bij Mijn Vader is een Vliegtuig. Het boek heeft een heel andere tone of voice dan de film, toch vertelt de film hetzelfde verhaal . Sterker nog, het hoofdpersonage is bij De gelukkige Huisvrouw echt anders in het boek dan in de film. Wat in een boek werkt, kan bij een film juist tegen je werken. Een Heleen van Royen-achtige schreeuwlelijk in een boek kan heel goed werken, maar als je daar de hele tijd in your face naar moet kijken, dan word je gek. Dat moest gedownplayed worden. Terwijl het hier andersom was. De introverte maar wel dominante vrouw uit het boek, die heel veel geheim wil houden en controleren, is zoals Elise haar neerzet iets zachter en aimabeler, en ook meer een twijfelaar.”

Naomi Osaka

De afgelopen tijd haalden sportvrouwen als Naomi Osaka en Simone Biles de wereldpers door openhartig over hun mentale problemen te spreken. Volgens Beumer is het niet vreemd dat taboes op dit soort aandoeningen in rap tempo worden doorbroken. Antoinette: “Als ik in mijn vriendenkring kijk is er bijna niemand die niet iemand in de familie heeft met echt ernstige psychische problemen.”

Maaik: “Ook mensen van wie je het niet verwacht blijken regelmatig aan paniekaanvallen of angststoornissen te lijden. Ik heb bewondering voor iemand als Simone Biles, die tijdens de Olympische Spelen durft te zeggen: ik doe het niet, want ik krijg mijn lichaam en geest niet meer op een lijn. Dat is in zekere zin ook waar de film over gaat, iemand die maar blijft doorrennen, terwijl het hele lichaam schreeuwt om het rustiger aan te doen.”

Antoinette: “Elise Schaap is een comédienne met veel fans in het lichtere genre. Ik hoop dat zij mensen naar de film trekt die er daardoor anders tegenaan gaan kijken; dat er wat milder over wordt geoordeeld en niet ‘eens een gek, altijd een gek’. Het kan echt iedereen overkomen op elk willekeurig moment in je leven. We mogen daar wel wat meer compassie mee hebben en er tegelijk niet zo bang voor zijn. Zeg ik die daar natuurlijk de grootste angst voor had.”

Vormen en vondsten

Het schrijven van een scenario gaat meestal gepaard met de nodige ups en downs, en het zal echt wel eens gestormd hebben in dat huisje in de Pyreneeën, maar bij Krijgsman en Beumer overheersen de positieve gevoelens.
Maaik: “Ik weet nog dat we, toen we eenmaal begonnen waren, het boek nooit meer hebben opengeslagen. We hebben ook nooit overwogen om er iemand van buiten bij te halen. We hebben eenzelfde gevoel voor humor, met iemand anders erbij zouden we veel minder vrij zijn geweest.”
Antoinette: “Ik herinner me dat we uren op de bank konden praten over het personage van Eva, over hoe ze zou handelen in een bepaalde situatie, of hoe ze op iets zou reageren. Dat was heerlijk om mee te maken.”

Over de uiteindelijke film zijn beiden zeer te spreken, maar het eindresultaat wijkt wel af van het scenario.
Maaik: “Nog meer dan hiervoor besef ik dat het scenario niet meer of minder is dan de brug tussen productie en creativiteit. Tijdens het schrijven heb ik de neiging om geen twijfel te laten bestaan over de betekenis die ik wil communiceren. Met als gevolg dat in de eindfase nog dingen worden geschrapt om meer aan de verbeelding over te laten. Maar dat kun je niet alleen in de scenariofase doen, dat doe je ook met de acteurs die er nog een keer doorheen gaan en zeggen: dit kan ik ook met een blik spelen. Het scenario is niet meer dan een schets van wat de film moet worden. Een hele secure schets, maar wel een schets.”

Antoinette: “Bij het maken van deze film is voor mijn gevoel een aantal magische dingen gebeurd. Ik heb dingen moeten overgeven en loslaten. Bij Maaiks eerste versie heb ik er nog een aantal dingen uit proberen te slopen, daarna heb ik dat wel uit mijn hoofd gelaten. Daarna heeft Maaik er nog dingen aan toegevoegd waarvan ik dacht: die zou ik nog willen aanpassen in de filmeditie van mijn boek. Omdat ik het zulke goede vondsten vond. Dat vond ik er magisch aan, dat hele proces: ik heb een boek geschreven dat heel dicht bij me ligt, ik geef het aan Maaik en hij gaat ermee aan de slag en komt uiteindelijk met allemaal vormen en vondsten waar ik zelf nooit op was gekomen. In de montage hebben we een soortgelijk proces gehad. We waren bijna klaar, maar ik had nog steeds het gevoel dat we niet het beste uit de film hadden gehaald, maar dat ik zelf niet meer wist hoe we verder moesten.

De magie van de montage

Maaik: “Er werd te trouw gewerkt volgens het scenario.”
Antoinette: “Ik heb nog nooit een film gemaakt waarbij alles nog op dezelfde plek zit als in het scenario. De scènes an sich zijn dan wel hetzelfde, maar krijgen een andere betekenis doordat ze op een andere plek zitten.

Toch ging het montageproces dit keer nog een stap verder.
Antoinette: “We hadden een heel goede editor, maar toch hebben we een andere editor gevraagd om haar visie te geven op wat er lag. Ik was daar zelf niet bij, we gaven die persoon echt de gelegenheid om haar eigen versie van de film te maken. En zij heeft hem een enorme schop gegeven door dingen op andere plekken te zetten dan ze oorspronkelijk zaten.”

Maaik: “Dat is wel magisch. De openingsscène zat bijvoorbeeld op een kwart van de film en had een heel andere functie. Doordat de functionaliteit eruit werd gehaald kreeg hij opeens een andere betekenis. Als iemand een ogenschijnlijk verlaten kamer inkijkt, ga je daar emotie bij voelen die je er anders niet bij had gehad. Die magie moet je in het filmproces een kans geven door het scenario los te laten.”

Ze durfde een aantal stenen los te rukken en op een andere plek te zetten

Antoinette: “Ze heeft dingen gedaan die Maaik en ik zelf niet meer hadden kunnen bedenken. Op een gegeven moment zit je er zo diep in dat je je helemaal niet meer kunt voorstellen dat een scène ook op een heel andere plek zou kunnen zitten dan waar hij bedoeld was. Het is echt een bouwwerk, met mooie, op hun plek zittende stenen, en zij durfde gewoon een aantal stenen los te rukken en op een andere plek te zetten. Waardoor ik dacht: maar als je dat doet, dan stort het toch in? Dat was dus niet het geval. Het duurde wel even voordat ik echt zag wat ze had gedaan. Dat het kon. Ik zat nog heel erg vast. Daar heb ik veel van geleerd. Dat je soms echt andere mensen moet durven toelaten. Dat je niet bang moet zijn.”

Mijn Vader is een Vliegtuig gaat bij de opening van het NFF op 24 september niet alleen in Utrecht, maar in bioscopen in heel Nederland in première.

Videoland Academy-premières op NFF

Voor haar recent aangekondigde overstap naar Netflix was Antoinette Beumer werkzaam als Hoofd Drama bij Videoland/RTL, waar ze een samenwerking tot stand bracht met de drie grote Nederlandse Filmfestivals voor haar Videoland Academy, gericht op nieuwe schrijftalenten. Daarnaast heeft ze het project Generation Inclusion opgestart, het eerste sectorbrede programma voor talent van kleur in Nederland. Op het NFF gaat de eerste lichting van de Videoland Academy-projecten in première. “Ik ben oprecht verrast door de hoge kwaliteit. Ik had vanochtend nog een maker aan de telefoon die bijna in tranen was: sinds de filmacademie was hij overal voor afgewezen en hij had het gevoel dat het nooit meer zou lukken. Nu heeft hij een prachtige film gemaakt.”