Situaties maken de komedie

Tegen beter weten in is Leyla tegelijkertijd aan het daten met twee leuke jongens, Fabian en Amin. Ze weet dat ze ooit zal moeten kiezen, maar nog even niet. Dan gebeurt het onvermijdelijke: door een onoplettend momentje heeft ze per abuis met beiden afgesproken op hetzelfde moment én in hetzelfde restaurant. Hoe redt ze zich hieruit? Deze set-up levert een van de leukste scènes op in de romantische komedie Meskina.

Opvallend veel komedies leunen sterk op oneliners van gevatte personages, met af en toe een komische cut naar de vervolgscène bij wijze van visuele interpunctie. Hoewel films en series met dit soort grappen best wat lachsalvo’s van het publiek losmaken, worden ze zelden memorabel. Komedie die de kijker bijblijft, die bij de tweede, derde, tiende keer terugkijken nog steeds doet bulderen van het lachen, moet het hebben van iets heel anders: de komische situatie.

Ze zetten de dingen op zijn kop, waardoor de alledaagse omgeving ineens bijzonder wordt

In zo’n situatie belandt Layla in Meskina. Pas als Fabian vrolijk aanschuift, beseft Layla dat ze per ongeluk een dubbele afspraak heeft gemaakt. Ze probeert ertussenuit te knijpen maar het is al te laat. Amin is aangekomen. Ze duikt weg in de keuken. Tot overmaat van ramp gaat Amin naast Fabian zitten en beginnen ze gezellig te keuvelen over hun vriendinnen, zonder dat ze doorhebben dat ze het over hetzelfde meisje hebben. Verstopt in haar hoekje probeert Layla de explosieve situatie op discrete manier te neutraliseren, onder de verwonderde blik van het keukenpersoneel.

Een komische situatie als deze is in veel opzichten te vergelijken met een goede actiescène. De schrijvers plaatsen de komische (anti)held in een herkenbare situatie (een date in een restaurant) en doen daar iets bijzonders mee (twee afspraken tegelijk). Ze zetten de dingen op zijn kop, waardoor de alledaagse omgeving ineens bijzonder wordt. De protagonist heeft een doel (haar twee vrienden voor elkaar verbogen houden) en iets dat dit belemmert: praktisch, logistiek of emotioneel. Hoe groter de obstakels hoe beter. Hoe meer er valt te verliezen hoe beter. De held moet alle inventiviteit in de strijd gooien om de obstakels te overwinnen.

Komedie is dus conflict. Hoe grappig de conflicten worden is sterk afhankelijk van de persoonlijkheid van de held. Die bepaalt namelijk hoe hij zal reageren op de situatie. Komische personages hebben zelf niet door dat ze grappig zijn. Ze proberen iets te bereiken, ze bedoelen het goed, maar ze worden daarbij gehinderd door hun tunnelvisie, hun angsten, hun gebrekkige beoordelingsvermogen en andere tekortkomingen.

De regel is: hoe beter het karakter van de protagonist is gedefinieerd, hoe grappiger de komische situatie wordt waarin hij belandt. Als alle reacties op de situatie in character zijn, begrijpen we ze beter.

Wat zijn komische situaties waarin een personage kan belanden? Zeven interessante voorbeelden.

1. De confrontatie

Dit is de meest voor de hand liggende komische situatie. Er is een protagonist met een sterke wil en een antagonist met een even sterke tegenwil. Hoe deze twee botsende krachten hun zin proberen door te drijven, de veranderende strategieën en de oplopende emoties leveren de komedie op.

Hoe eenvoudig dit kan zijn blijkt uit de meesterlijke korte films van Stan Laurel en Oliver Hardy. In Big Business bijvoorbeeld zijn de dikke en de dunne huis-aan-huis verkopers die tevergeefs kerstbomen proberen te slijten. Bij de zoveelste afwijzing besluiten ze iets hardnekkiger aan te dringen. Dit leidt tot een hilarische wisselwerking van actie en reactie tussen de colporteurs en de onwillige klant, die steeds verder escaleert en ertoe leidt dat ze in woede elkaars huis en auto slopen. Uiteindelijk heeft het allemaal niets meer te maken met het wel of niet verkopen van de boom. Het gaat alleen nog om wie het laatste woord heeft. Tunnelvisie nekt beide partijen.

De tegenkracht waarmee de protagonist wordt geconfronteerd hoeft geen mens te zijn. Het kan ook de omgeving zijn, zoiets eenvoudigs als een hoge trap waar Stan en Ollie een piano op moeten dragen.  

Een inherente beperking aan de confrontatie als komische situatie is dat de botsing vaak frontaal is. Alle wensen, belangen en strategieën zijn openbaar. Dat biedt weinig ruimte voor onderhandse manoeuvres en zijwegen. Slimme scenaristen weten soms met een handige kwinkslag aan de directe confrontatie een draai te geven die er een extra laag aan toevoegt. In een geliefde aflevering van Friends bijvoorbeeld loopt een discussie over wie de ander beter kent uit op een ware kennisquiz compleet met categorieën, bonusrondes en een hoge inzet. De fanatieke wedijver wordt dus vervlochten met het thema vriendschap, waarin het zou moeten draaien om steun en mildheid. Deze tegenstelling maakt de situatie complexer en daardoor grappiger

2. Het geheim

De meeste interessante conflicten zitten van binnen. Als iemand innerlijk kookt van emotie terwijl de situatie van hem vraagt dat hij naar buiten toe doet alsof er niks aan de hand is, is vrijwel alles wat hij doet en zegt automatisch grappig. Geheimen die bewaard moeten blijven zijn dus een goede basis voor komische scènes.

Niet voor niets draait vrijwel iedere aflevering van Fawlty Towers om het gegeven dat de nerveuze hotelier Basis Fawlty iets verborgen moet zien te houden voor zijn gasten dan wel voor zijn bazige vrouw Sybil. De steeds idiotere bochten waarin Basil zich moet wringen om zijn geheimen te bewaren zijn grappig, en worden nog grappiger omdat zijn steeds hoger oplopende paniek het hem nog lastiger maakt.

De belangrijkste reden dat Fawlty Towers zo goed werkt is dat alles character driven is. Basils meest uitgesproken karaktertrekken zijn z’n snobisme – hij wil met zijn hotel in de smaak vallen bij de hogere klassen – en zijn angst voor zijn vrouw. Wat speelt hier beter op in dan een in het hotel rondlopende rat of het feit dat Sybil niet mag weten dat hij de goedkopere aannemers laat komen voor de verbouwing?

3. De miscommunicatie

Een andere vaste grap uit Fawlty Towers zijn Basils clashes met de Spaanse ober Manuel. Deze beheerst slechts matig Engels, waardoor de meest simpele mededelingen dikwijls tot lange uitputtende gesprekken leiden en dan nog loopt alles verkeerd. Wat de lach nog verder opvoert is het scherpe contrast tussen het tweetal: Basils oplopende frustratie en Manuels optimistische gretigheid om alles goed te doen.

Basil en Manuel begrijpen dat ze elkaar niet begrijpen. Nog leuker wordt het als de personages dat niet eens doorhebben. Neem een scène uit een andere klassieke Britse sitcom: Yes Minister. Topambtenaar Sir Humphrey vertelt zijn minister Hacker, met wie hij een intense haatliefdeverhouding heeft, dat hij wordt gepromoveerd naar een hogere functie. Omdat hij dat doet in zijn gebruikelijke ambtelijke potjeslatijn denkt Hacker dat Sir Humphrey dodelijk ziek is. Er volgt een minuten lange dialoog waarin iedere zin op beide situaties toepasbaar is.

Kortom, miscommunicatie, waarbij de ene het ene bedoelt en de andere iets totaal anders denkt te horen, wordt leuker naarmate de partijen beter hun best doen om elkaar te begrijpen. Goede bedoelingen worden belemmerd door het menselijk tekort.

4. Voorsprong in kennis

De situatie uit Yes Minister vraagt om een aparte vaardigheid van de scenarist. Deze moet namelijk voor de kijker duidelijk maken wat het misverstand is, terwijl de personages in onwetendheid blijven. Dit is weer een aparte komische situatie op zichzelf: de voorsprong in kennis. Het publiek weet iets wat de personages niet weten. Dit kan zo simpel zijn als een man die een deftige speech houdt voor een groot publiek terwijl zijn gulp openstaat of Charlie Chaplin die heel elegant geblinddoekt langs een afrond rolschaatst, maar er zijn natuurlijk vernuftigere situaties te bedenken.

Een personage kan bijvoorbeeld een blinde vlek hebben voor de sociale verhoudingen of zijn eigen tekortkomingen. De grote grap van de Britse sitcom The Office is dat afdelingshoofd David Brent denkt dat hij de grappigste man van de zaak is, terwijl het publiek meteen doorheeft dat dit niet het geval is. Hierdoor worden Brents oudbakken moppen en de pijnlijke stiltes die daarop volgen ineens een erg grappige situatie.

5. Ordeverstoring

Deze komische situatie speelt zich af in een omgeving waar sprake is van bepaalde gebruiken en verwachtingspatronen. Als er iets gebeurt wat deze gang van zaken verstoort, komen alle deelnemers voor een lastige keuze te staan. Reageren ze op de ordeverstoring en breken hiermee de conventie nog meer? Proberen ze de situatie te rectificeren? Of houden ze hun gezicht in de plooi en gaan ze precies door volgens de ongeschreven regels alsof er niks aan de hand is? Tegelijkertijd moeten ze hun omgeving sterk in de gaten houden om te zien of anderen misschien anders reageren.

Een uitstekend voorbeeld hiervan is de tweede bruiloft in Four Weddings and a Funeral, waarin een nerveuze debuterende priester de gebeden verhaspelt en de namen van het bruidspaar vergeet. De ongelukkige bruid en bruidegom slingeren heen en weer tussen verschillende strategieën, met weinig effect, en de toehoorders weten niet of ze moeten lachen of huilen. Dit illustreert ook een belangrijke regel bij de deze komische situatie: hoe formeler de omstandigheden, hoe grappiger de ordeverstoring.

6. Het sneeuwbaleffect

Wat de komische situatie ook is, de protagonist moet een strategie kiezen om de obstakels te overwinnen. Maar wat als deze strategie het probleem niet oplost? Wat als hij een nieuw, groter probleem veroorzaakt of de situatie alleen nog maar erger maakt? Wat voor paniek, frustratie maakt dit los bij de held? Wat voor nieuwere, creatievere strategieën zal hij nu moeten bedenken? Dit is de essentie van het sneeuwbaleffect.

Veel van de slapstick uit Mr. Bean leunt sterk op dit gegeven. Mr. Bean niest op een kostbaar schilderij, probeert het snot weg te vegen, maar smeert de vlek uit. Hij haalt er een fles vloeistof bij om alles schoon te maken, maar pakt per ongeluk terpentijn. Nu moet hij het schilderij verbergen en zo gaat het van kwaad tot erger, tot hij er uiteindelijk in slaagt het schilderij te vervangen door een poster.

7. Onlogische logica

Slapstick leunt ook op een ander gegeven: een kijker krijgt een onlogische situatie gepresenteerd als logica. Hoewel de mogelijkheden hierin onbegrensd lijken, is ook deze situatie sterk afhankelijk van het karakter van de held. Neem de legendarische scène uit Charlie Chaplins The Gold Rush, waarin the little tramp en zijn vriend zijn ingesneeuwd in een berghut en daardoor zijn genoodzaakt een schoen op te eten. De tramp mag dan wel een zwerver zijn, hij probeert zich altijd als een heer te gedragen. Hij dient de schoen dan ook op met dezelfde egards als een kelner een hoofdschotel serveert in een chique restaurant. Het contrast tussen de verfijnde manieren en het povere maal maken de grap.

Onlogische logica kan ook het veld betreden van het absurdisme. In de Kentucky Fried Movie, een film die bestaat uit sketches, bezoekt een jongeman een bioscoop waar de film wordt gepresenteerd in Feel-o-rama, een parodie op de technische nieuwlichterij die kijkers moet lokken. Feel-o-rama blijkt erop neer te komen dat een zaalwacht, compleet met rood uniform, achter de bioscoopbezoeker staat en hem iedere actie op het scherm fysiek laat voelen. Als een sigaret wordt opgestoken krijgt hij rook in zich gezicht, wanneer er drank wordt gemorst wordt er een glas op zijn schoot leeggegoten en ook heftige ruzies worden wel heel letterlijk geïllustreerd. De reden dat deze scène zo goed werkt is dat zowel de bioscoopbezoeker als de usher deze gang van zaken volkomen vanzelfsprekend lijkt te vinden.

Ook Mel Brooks en de leden van Monty Python zijn ware meesters in de onlogische logica, omdat ze een situatie kunnen presenteren alsof ze zelf absoluut niet zien dat hij zo absurd is.

Nog enkele tips

Wie de bovenstaande voorbeelden zorgvuldig analyseert zal het misschien opvallen dat alle situaties combinaties zijn van meerdere situaties. Het conflict uit Big Business leunt ook sterk op een sneeuwbaleffect. De miscommunicatie uit Yes Minister is ook een voorbeeld van voorsprong in kennis. Hoe personages kunnen reageren op onlogische logica lijkt sterk op hoe ze kunnen reageren op ordeverstoring. Kortom, de beste komische situaties zijn eigenlijk altijd hybride.

Een goede situatie biedt de mogelijkheid tot visuele komedie. Die komt niet alleen in de vorm van het paniekerig wegduiken in de keuken voor het naderende gevaar zoals in Meskina, of de acrobatische kapriolen waarin Chaplin en Buster Keaton zo uitblonken. Ook eenvoudigere visuele elementen zoals lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen waarmee de komische helden zich door de situatie slaan, kan lachsalvo’s losmaken. Dit kan de blinde paniek zijn op iemands gezicht in een ordeverstoringssituatie of een poker face bij onlogische logica.

Hoewel de beste komedie dus situatie gedreven is en een sterke visuele component heeft, is dat geen reden om de oneliner te verketteren. Mensen in het echte leven maken onder de meest vreemde omstandigheden immers ook grapjes. Waar het om gaat is dat de oneliner logisch voortkomt uit de situatie, de karakters en de emoties. Als Basil Fawlty voor de zoveelste keer moet doormaken dat Manuel de meest eenvoudige instructies niet begrijpt, roept hij wanhopig: “Dit is geen stelling van Wittgenstein!” Het komt voort uit emotie, uit Basils frustratie. Het is character driven, want Basil is iemand die altijd deftiger en geleerder wil overkomen. En bovenal is de zin echt grappig.

Wat zoek je?