Schrijven met oog voor de vrouwelijke blik
Dit najaar geven Sytske Kok en Gwyneth Sleutel aan de Scenariovakschool de masterclass Vrouwelijke personages in ontwikkeling. Wat daarover valt te leren? “Je droomt in ‘man’. Je denkt in ‘man’. Je spreekt in ‘man’.”
Gwyneth Sleutel is dramaturg, scriptcoach en spreker. Ook schrijft ze een column over vrouwelijke personages voor maandblad Opzij. Sytske Kok is scenarioschrijver en –docent, freelance scriptconsultant en medeoprichter van de Scenariovakschool. Kok verdiepte zich door de jaren heen al in alternatieve verhaalstructuren en archetypes, Sleutel deed onderzoek naar stereotypen binnen vrouwelijke karakters en naar de vrouwelijke blik. Aan de Scenariovakschool bundelen ze nu hun krachten, resulterend in een masterclass over vrouwelijke personages.
Vrouwelijke karakters worden vaak niet goed ontwikkeld en daarom is deze masterclass nodig, stellen ze. Het gebrek aan gelaagde vrouwelijke personages heeft verschillende oorzaken, maar de dominante mannelijke blik, die over de hele linie invloed heeft – van de sector in het algemeen tot aan verhaalstructuur en personages – is de wortel van het probleem.
Sleutel ontwikkelde een masterclass over de vrouwelijke blik en geeft regelmatig talks over het onderwerp. “Ik begin vaak met de vraag: wat is een ‘male gaze’? Iedereen weet daar wat over te zeggen of dingen te benoemen. Maar als ik vraag wat een ‘female gaze’ is, is mijn ervaring dat het stilvalt. Er is een soort vacuüm, een leegte. Dat is zo veelzeggend. Er bestaan veel misconcepties over wat de female gaze is. Dan hoor je: is dat niet gewoon het omdraaien van de male gaze? Of wanneer je een vrouwelijk team hebt?”
Ze ziet in de praktijk regelmatig dat men na het ontwikkelen van een scenario gaat tellen en denkt: oeh, er zijn te weinig vrouwen. Vervolgens casten ze een vrouw voor een rol die oorspronkelijk op een man is geschreven. Hoe ‘eigen’ zo’n personage dan is en in hoeverre het iets toevoegt dat ze vrouw is, is maar de vraag. Ook de zogenaamde ‘sterke vrouw’, die je tegenwoordig regelmatig in superhelden– en actiefilms ziet, heeft weinig te maken met de female gaze. Vrouwelijke personages krijgen dan stereotiepe mannelijke kwaliteiten, maar voor vrouwelijkheid is vervolgens geen ruimte meer.
The feeling camera
Wat is die female gaze dan wel? Sleutel dook een aantal jaar geleden in het academisch onderzoek. “Dan stuit je op termen als: ‘The female gaze is the gazed gaze’, ‘Returning the gaze’ en ‘The feeling camera’. Ik heb een maand lang moeten studeren en nog steeds is het lastig uitleggen. Moeten we er niet naartoe dat we de vrouwelijke blik net zo makkelijk kunnen duiden als de mannelijke en dat die daarnaast ook zelfstandig kan functioneren? Want nu leggen we de female gaze eigenlijk alleen uit in relatie tot de male gaze.”
Er is eveneens behoefte aan een breder palet van vrouwelijke archetypes. Sytske Kok: “Waar stereotypes meer het platgeslagen cliché zijn, zijn archetypes veel complexer en tegenstrijdiger. Voor mijn eigen projecten zocht ik al langer naar manieren om het palet van vrouwelijke rollen te kunnen uittekenen, ontwikkelen en bedenken. Ik ben gaan kijken naar vrouwelijke archetypes en wat daarover geschreven is. Jean Shinoda Bolen, een Jungiaanse psycholoog, maakte bijvoorbeeld in haar boek Godinnen in elke vrouw een analogie met zeven Griekse godinnen. En er is een Nederlandse vrouw die daar weer een aanvulling op heeft geschreven (Een vrouw heeft zeven gezichten van Marlies Brenters, red.).”
Op het gebied van structuur is er de klassieke reis van de held, maar je hebt daar volgens Kok ook een aantal antwoorden op. Kim Hudsons The Virgin’s Promise bijvoorbeeld, dat meer vanuit vrouwelijke waarden geconstrueerd is. Kok geeft er al een aantal jaar les over. “Zo’n boek geeft inzicht in alternatieve structuren en biedt daarmee de mogelijkheid om andersoortige verhalen te vertellen, met andersoortige personages en ontwikkeling.”
Er is ook meer bewustwording nodig over bepaalde patronen in verhalen, vult Sleutel aan, en over de zogenoemde ‘tropes’ met betrekking tot vrouwelijke personages; verhaalelementen die je heel vaak terugziet en die je als kijker haast gaat verwachten, zoals rivaliteit en concurrentie tussen vrouwen.
Heilige huisjes
Een vraag die in het verlengde ligt van die eeuwige rivaliteit tussen vrouwen in fictie: in hoeverre hebben we al dat conflict eigenlijk nodig? Kok: “Een jaar of anderhalf geleden hadden we een masterclass over het boek Inclusive Screenwriting for Film and Television van Jess King. Die schopt tegen een aantal heel interessante heilige huisjes, het idee bijvoorbeeld dat conflict altijd aan de basis staat van drama, terwijl het an sich vrij problematisch is, omdat het eigenlijk altijd te maken heeft met winnen en verliezen, met overwinnen en onderdrukken. King laat zien dat drama niet per se om conflict gaat maar om de spánning die conflict kan oproepen, en spanning kun je ook op een andere manier construeren.”
Een ander heilig huisje dat King omverwerpt is dat ieder personage altijd een karakterboog moet hebben en dat er altijd een soort verlossing moet komen. Terwijl dat voor sommige verhalen en sommige personages ingewikkeld is, stelt Kok. “Bijvoorbeeld voor vrouwen in een mannenmaatschappij of een donker iemand in een witte maatschappij – mensen die niet per se kunnen rekenen op machtsgelijkheid. Of die te maken hebben met problemen die veel meer geïnstitutionaliseerd zijn, zoals racisme en seksisme. Daar is geen simpele oplossing voor, dus het kan niet zo zijn dat alles binnen de boog van een film opeens is opgelost, dat is ongeloofwaardig. Dus heb je te maken met andere manieren van karakterontwikkeling. Anders forceer je een personage in een mal die eigenlijk niet bij dat karakter en bij die werkelijkheid past.”
“Een scenario is natuurlijk nooit één op één de werkelijkheid”, nuanceert ze. “Alleen denk ik dat we tot nu toe heel vaak eenzelfde soort vertaalslag hebben gemaakt van de werkelijkheid. De vraag is of dat altijd past bij bepaalde personages. Nu wordt vaak voor de buitenkant een personage zwart of vrouw gemaakt, voor het plaatje. Maar dat soort specifieke identiteiten kun je niet los zien van hoe die mensen zich door de wereld bewegen. Het zijn hele interessante, nieuwe visies op dingen die tot voor kort onbetwist waren.”
Wat Sleutel opvallend vindt is dat op haar vraag wat een goede vrouwenrol is, of wanneer een vrouwelijk karakter goed gemaakt is, heel vaak als antwoord komt: als ze een ontwikkeling doormaakt. “Dat is dus blijkbaar al een pluspunt. Maar is dat niet gewoon de basis van goed drama?” We moeten volgens haar ook veel kritischer naar vrouwelijke bijrollen gaan kijken, naar wat zo’n personage eigenlijk communiceert en wat haar functie is. “Heel vaak zie je dat ze helemaal geen functie heeft. Je snapt meestal goed hoe de mannen zich tot het centrale thema verhouden, maar dan staat de vrouw daar los van, draagt ze niets bij aan de vertelling.”
Geïnternaliseerde mannelijke blik
Een vraag die Sleutel regelmatig krijgt is of ze vindt dat alleen vrouwen goede vrouwenrollen kunnen schrijven. “Absoluut niet. Ik denk dat er heel veel mannen zijn die heel goede vrouwenrollen creëren en omgekeerd, maar dat er ook genoeg vrouwen zijn waar de mannelijke blik zo geïnternaliseerd is dat ze automatisch, zonder kwade wil, clichématige of stereotiepe rollen schrijven. Meryl Streep zei in een van haar speeches: ‘We spreken allemaal de taal van mannen, maar mannen spreken niet de taal van vrouwen, want ze zijn er niet mee opgegroeid’.”
“Dit is natuurlijk een proces wat ongoing is”, stelt Kok. “Het is niet iets dat op een gegeven moment af of klaar is, zo werkt het volgens mij niet. Het verschuift ook met de tijd.” Zo noemt ze The Piano (1993) van Jane Campion als een film die opviel toen ze op de Filmacademie zat. “Vooral de vrouwen uit mijn klas zagen dat heel duidelijk als een feministische film. Maar ik gaf een paar jaar geleden aan een klas een filmanalyse van die film en toen kwam er met name van de jonge vrouwen kritiek: ‘Dit gaat over een vrouw die wordt gedwongen tot seksuele handeling’. Dat was voor mij een heel nieuw perspectief. Toen was die film revolutionair, maar als we er nu naar kijken willen we het misschien niet meer zo doen. En over tien jaar kijken we waarschijnlijk ook weer anders naar dingen van nu.”
Sleutel: “We zitten allemaal vast in die geïnternaliseerde male gaze. Het is een vicieuze cirkel: we zien iets in de beeldcultuur, nemen dat voor waarheid aan en gaan daarnaar leven. En doordat we ernaar gaan leven, gaan we dat verhaal ook weer zo vertellen. Het begint ermee dat we ons daar bewuster van worden en daaruit breken.
“Tegelijkertijd denk ik wel dat je, als je strijdt voor betere representatie van vrouwenrollen, je daar ook in de praktijk naar moet handelen. Dat zie ik nu vaak misgaan en daar ben ik heel fel op. Het is nu een trend, een hype, om voor vrouwenrollen te zijn. Maar ondertussen zijn het soms juist de mensen die het allerhardst roepen dat ze vrouwenverhalen willen die tegelijk als eerste de vrouwen van een project halen en ze in het algemeen onderuithalen.” Kok: “Nog niet iedereen voelt intrinsiek dat dit belangrijk is.”
Dat er nog veel te leren valt bewijzen projecten die ogenschijnlijk goede bedoelingen hebben, maar in de uitwerking alsnog de plank misslaan. Als voorbeeld noemt Sleutel Bombshell (2019). Een scène uit die film (waarin grensoverschrijdend gedrag plaatsvindt), legt ze in haar talks vaak naast een vergelijkbare scène uit How to have Sex (2023). “Die laatste heeft naar mijn idee een sterk vrouwelijk perspectief en is oprecht verbeeld, zonder dat de seks zelf in beeld is. In Bombshell daarentegen volg je eigenlijk de mannelijke point of view: hoe ver gaat het jurkje van Margot Robbie omhoog? Het werd gepromoot als de eerste film over #MeToo, vanuit de vrouwelijke ervaring, maar wat je in die bewuste scène uiteindelijk ziet is de mannelijke, jagende blik. We keren niet naar binnen, we gaan niet in op hoe het is voor háár.”
De vrouwelijke beleving is een beetje een marketingtool aan het worden, ziet ze. “Daarmee creëer je een rare loop, want als je niets weet van de female gaze denk je bij deze film: blijkbaar is dit het dan. En zo hou je de male gaze in stand.”
Kwantitatieve en kwalitatieve representatie
In hun masterclass gaan Kok en Sleutel vooral in op het kwalitatieve element van representatie. “Het kwantitatieve gaat voor mij over het vinkjesysteem, over het poppetjes tellen”, aldus Kok. “Bij het kwalitatieve wil je echt inhoudelijk kijken naar de rollen. Dat is de volgende stap. Jess King maakt heel duidelijk onderscheid tussen visual representation en narrative representation. Als het alleen bij het visuele, bij de vinkjes blijft, is het te weinig. Dus hoe laat je die diversiteit op verhaalniveau doorklinken? En hoe pas je de vorm van je verhalen waar nodig aan?”
Het zijn allemaal vragen die aan bod komen in de masterclass, waarbij in de ochtenden de theorie wordt behandeld en de cursisten in de middag opgedane inzichten toepassen op hun eigen projecten.
Wie met de materie aan de slag gaat beleeft vaak een ‘once you see it, you can’t unsee it’-moment, waarop de schellen je van de ogen vallen. Ook Kok en Sleutel hadden zo’n moment. Kok: “Ik was een jaar of zes geleden op de Internationale Screenwriters-conventie in Berlijn en toen kwamen de vrouwen van de Deense auteursbond met een ludiek manifest, met stellingen vol stereotyperingen. Toen dacht ik: oh shit, dat doe ik ook! Sindsdien gebruik ik het manifest in mijn lessen.”
Sleutel noemt het essay Visual Pleasure and Narrative Cinema van Laura Mulvey uit 1975. “Zo helder en zo inzichtgevend. Je ziet ineens hoe het drievoudig principe werkt: hoe mannen naar vrouwen kijken, en hoe de blik van de camera en van de kijker vervolgens ook mannelijk worden. Ik dacht altijd dat ik met de ogen van een vrouw naar de wereld keek, maar ik zat gewoon al die tijd met de ogen van een man te kijken. Je droomt in ‘man’. Je denkt in ‘man’. Je spreekt in ‘man’. Moeten we er niet naartoe dat je in ieder geval de keuze hebt? Dat je die twee talen allebei kent?”
De masterclass vindt plaats op drie vrijdagen: 15 & 29 november en 13 december. Meer informatie vind je op de website van de Scenariovakschool.
LEESLIJST: