Marvel Studios: puzzelen met superhelden

Een ensemblefilm met meerdere plotlijnen schrijven is al een hele klus, laat staan het construeren van een compleet universum. Hoe gingen de schrijvers van de Marvel-superheldenfilms te werk? Een kijkje achter de schermen van de filmfranchise die Star Wars deed verbleken.

Nadat hoofdpersonage Tony Stark in de eindscène van de eerste Iron Man-film publiekelijk heeft toegegeven die geheimzinnige nieuwe superheld te zijn, wordt hij in een scène die pas na de aftiteling volgt bezocht door ene Nick Fury, hoofd van de inlichtingendienst S.H.I.E.L.D. “Denkt u dat u de enige superheld in de wereld bent?”, vraagt die droogjes. “U bent deel geworden van een groter universum, u weet het alleen nog niet.”

Ziedaar het zaadje dat zou uitgroeien tot een gigantisch filmuniversum. Het Marvel Cinematic Universe (MCU), dat in 2008 van start ging met Iron Man, omvat inmiddels 23 speelfilms en meerdere televisieseries en het einde lijkt nog lang niet in zicht. Alleen al voor dit jaar staan vier nieuwe speelfilms en zes televisieseries gepland, waaronder The Falcon and the Winter Soldier, dat afgelopen vrijdag in premiere ging op Disney+.

Fase 1 van MCU eindigde in 2012 met de eerste Avengers­-film; fase 2 werd in 2015 afgerond met Ant-Man en fase drie kwam twee jaar geleden officieel ten einde met ­Spider-Man: Far from Home. De drie fases zijn gezamenlijk bekend komen te staan als de ‘Infinity Saga’.

Sequels, prequels en spin-offs

De grootste filmfranchise ooit voerde in elf jaar tijd een duizelingwekkend aantal personages ten tonele, die zich bewogen door uiteenlopende arena’s, zowel binnen- als buitenaards, en zich afspelend in zowel onze tijd als vele andere tijdperken – al dan niet tegelijkertijd. Een evenzo indrukwekkend aantal A-sterren verbond zich contractueel aan het Marvel-filmimperium, van Benedict Cumberbatch tot Scarlett Johansson en van Robert Redford tot Michael Douglas. Al die personages, verhalen en werelden vormen samen één groot meta-universum vol sequels, prequels en spin-offs.

Aan het creatieve roer van Marvel Studios staat producent Kevin Feige. Slechts een paar dagen na de release van Iron Man kondigde Feige al vier vervolgfilms aan, waaronder de eerste Avengers-film, waarbij eerder opgebouwde verhaallijnen zouden samenkomen. Een ongekend ambitieus plan – risicovol ook, want als een van die tussenfilms zou floppen, zou het hele bouwwerk instorten.

Feige en zijn medewerkers schrokken er niet voor terug atypische regisseurs in te huren voor hun beoogde blockbusters. Zo werden onder anderen Kenneth Branagh, Taika Waititi en de relatief onbekende Australische indie-regisseur Cate Shorland gecontracteerd. Inmiddels heeft Marvel Studios zo ongeveer de gehele indie-filmwereld doorkruist om onverwachte regisseurs te vinden voor projecten.

De focus ligt daarbij vooral op de afzonderlijke producties, meer dan op het overkoepelende universum. De films en series moeten verhaaltechnisch kloppen en op zichzelf kunnen staan, zo benadrukte Kevin Feige meermaals. “Als we een geweldig zaadje wilden planten dat zich drie films later zou uitbetalen, maar voor die individuele film niet werkte en de vaart uit het verhaal zou halen, ging het eruit”, zo legde hij in 2017 in een Vanity Fair-interview uit. Marvel loste het euvel op door de meest afwijkende zaadjes pas tijdens of na de credits te planten in losstaande scènes, of door simpelweg te eindigen met de mededeling ‘personage X zal terugkeren (in film Y)’.

Seizoensfinales

Scenarioschrijvers Christopher Markus en Stephen McFeely staan aan de wieg van een groot aantal Marvel-films, waaronder de drie Captain America-films en zowel Avengers: Infinity War als Endgame. Interviews met het duo werpen enig licht op hoe de makers te werk gaan bij het plotten van zo’n gigantisch filmuniversum. De belangrijkste strategie van het creatieve team was om de opeenvolgende films te benaderen alsof het televisie was. In een interview met Vox vergelijken McFeely en Markus het ontwikkelen van een Marvel-film dan ook met de writers room van een televisieserie. Op die manier zou je de Avengers-films kunnen zien als seizoensfinales en is Kevin Feige de showrunner.

Het verschil met reguliere televisie is wel dat constant nieuwe personages worden geïntroduceerd. Elke filmreeks rond een bepaalde superheld heeft daarbij zijn eigen toon en stijl. Zo zijn de Captain America-films vrij grimmig, worden kijkers bij Thor meegezogen in een mythische, buitenaardse arena, zit Doctor Strange vol mind-bending Oosterse mystiek en zijn de Guardians of the Galaxy­-films een en al absurdistische gekkigheid. S.H.I.E.L.D., de inlichtingendienst die de Avengers rekruteerde en ze opdrachten geeft, is daarbij de lijm die het geheel bijeen moet houden.

Maar hoe plot je nu precies zo’n divers universum? Hoe zorg je dat de kijker meer dan twintig films lang geboeid blijft? Hoe maak je die dwarsverbindingen en schrijf je films met verhaallijnen die zich pas meerdere films later oplossen (en waaraan andere creatieve teams werken)?

Overkoepelende verhaallijnen

In een interview met Vox uit 2016 leggen Markus en McFeely uit dat elk filmproject begint met een brainstormsessie van twee maanden, waarbij regelmatig wordt gespard met de regisseurs en met Marvel over verschillende verhaalvarianten, met de comics als basismateriaal. De verschillende creatieve teams van de films houden tijdens het ontwikkelproces onderling contact om overkoepelende verhaallijnen kloppend te houden. De grootste beperkingen zijn de releasedata en de volgorde van de films, die vaak al jaren van tevoren vastligt, wat voor strakke deadlines zorgt, terwijl soms nog niet duidelijk is of bepaalde personages überhaupt gebruikt kunnen worden (in het geval van Spider-Man lagen de rechten bijvoorbeeld bij Sony).

Sommige films zijn sterker verankerd in het overkoepelende metaverhaal dan andere. Het gepuzzel met brokjes informatie vormt dan een groter onderdeel van de kijkervaring. Captain America: Civil War (2016) bijvoorbeeld, waarin de Avengers-superhelden tegenover elkaar komen te staan, leunt zwaar op de films die eraan voorafgingen. Civil War, zowel een vervolg op Captain America: The Winter Soldier als Avengers: Age of Ultron, lost eerder begonnen verhaallijnen op en start nieuwe, die op hun beurt pas weer in volgende films worden afgerond.

Toch is Civil War slechts klein bier vergeleken met de epische tweetrapsraket van Avengers: Infinity War en Endgame. Die twee films vormen de climax van het tot dan toe opgebouwde metaverhaal, waarbij alle werelden en personages uit de voorgaande 21 films uiteindelijk samenkomen tegen de ultieme vijand Thanos.

fragment uit het script van Endgame

Een van de uitdagingen bij het schrijven van Infinity War en Endgame was het jongleren met de enorme hoeveelheid personages – alleen Infinity War had al 23 (hoofd)personages, en bij Endgame zouden het er nog veel meer worden (en zelfs meerdere versies van dezelfde personages). Terwijl de Russo-broers, die diverse Marvel-films regisseerden, in 2015 bezig waren aan de postproductie van Civil War, installeerden ze een ‘war room’ naast de montagekamer, waar Markus en McFeely aan de slag gingen met de twee grote climaxfilms. Ondertussen werd door andere creatieve teams gewerkt aan de vijf tussenliggende films. Om alle personages en verhaallijnen kloppend te houden, praatten McFeely en Markus wekelijks met de andere schrijvers en regisseurs.

In de ontwikkelingsfase werden voor veel verhaallijnen alternatieven bedacht of werden ze slechts losjes ingevuld, mocht er bij een ander project iets veranderen. Het verre vooruit plotten zorgde soms voor bizarre situaties. Zo zou in Endgame het nieuwe personage Captain Marvel worden geïntroduceerd. Markus en McFeely moesten een verhaallijn voor haar bedenken terwijl haar eigen film (met de ‘origin story’ van het personage, dat twintig jaar eerder plaatsvindt) nog geschreven moest worden.

Gigantische constellatie

Qua plotconstructie en aantallen personages stonden de schrijvers bij Endgame voor een enorme uitdaging, want een script met zo’n groot acteursensemble en met zoveel backstory was nog niet eerder geschreven. De personageconstellatie moet gigantisch zijn geweest. In het eerdergenoemde Vox-interview vergelijkt Markus het schrijfproces van de film met het dirigeren van een orkest. “Het doel is om de personages zoveel mogelijk te groeperen en naar interessante, onverwachte combinaties te zoeken. Als we alle zestig personages in een scène zouden proppen, zou het een soort persconferentie worden.”

Markus en McFeely (foto Gage Skidmore)

Daarbij kwam nog het kostenplaatje, want er werd gewerkt met talloze A-sterren. Alleen Robert Downey Jr. ontving voor zijn rol in Endgame al twintig miljoen dollar (plus nog 55 miljoen van de uiteindelijke opbrengsten). Het grote bord met scènekaartjes voor de twee films bevatte dan ook speciaal gemaakte ‘voetbalplaatjes’ van de hoofdpersonages, met daarop een indicatie van hoe duur de acteurs waren (uiteenlopend van 1 tot 5 dollartekens) en hoe kostbaar een bepaalde scène dus zou worden.

Al die bombast, knokpartijen en tijdreisavonturen terzijde; bij het schrijven van de Marvel-films stond één ding voorop: de emotionele boog van de personages moest zorgvuldig zijn uitgewerkt – iets wat in het actiegedreven superheldengenre nog weleens ondergesneeuwd raakt. En die boog moest zich gedurende meerdere films ontwikkelen. Zo besteedden McFeely en Markus veel aandacht aan de karakterbogen van Tony Stark en Captain America, twee van de belangrijkste personages in de Infinity Saga. Die bogen moesten elkaar kruisen, zo ondervond het tweetal gaandeweg. Zo begint ‘Cap’ als een zelfopofferende soldaat die bereid is te sterven voor zijn vaderland, maar eindigt hij als iemand die kiest voor zijn eigen geluk, terwijl Tony in elf jaar tijd juist een tegengestelde beweging maakt.

Vervolgens durfden de creatieve teams het aan iets te doen wat ongebruikelijk is in het superheldengenre: er een eind aan breien. Kevin Feige stelde in Vanity Fair dat je, als je aan een doorlopend filmuniversum bouwt, soms ook iets moet afsluiten. Markus en McFeely benadrukken eveneens het belang van het afronden van verhaallijnen. In een New York Times-artikel uit 2019 leggen ze uit dat je na een climax als in Endgame niet nóg groter kunt gaan en nóg meer op het spel kunt zetten, dan zou je aan betekenis inboeten. En dus overleefde een aantal van de geliefde helden, met wie kijkers meer dan een decennia hadden meegeleefd, de finale van de Infinity Saga niet (iets wat zelfs de New York Times-journalist die Endgame moest recenseren tot zijn verbazing niet onberoerd liet). Dat de saga nu toch echt ten einde was, bewees ook de aftiteling van Endgame, die geen mid- of post-credits-scène meer bevatte.

WandaVision

Wat nu? Wat moest ontstaan uit de rokende puinhopen van het enorme slagveld dat de superhelden achterlieten? In het Marvel-universum kan gelukkig alles – ook het weer tot leven wekken van een personage dat Endgame niet overleefde, middels een origin story die zich eerder in de Marvel-tijdlijn afspeelt. Fase 4 zou in 2020 dan ook van start zijn gegaan met de speelfilm Black Widow, maar covid gooide roet in het eten. Uiteindelijk werd afgelopen december aangekondigd dat de televisieserie WandaVision het begin zou markeren van de nieuwe fase, die inmiddels al is omgedoopt tot het ‘Marvel Cinematic Multiverse’ (MCM), omdat in zowel WandaVision als Spider-Man: No Way Home (gepland voor december) en Doctor Strange in the Multiverse of Madness (2022) sprake is van een ‘multiversum’, met meerdere werelden die parallel naast elkaar bestaan. Uiteraard zijn de drie hoofdprojecten verhaaltechnisch en qua personages aan elkaar gelinkt.

In een interview tijdens de Braziliaanse entertainmentbeurs CCXP verklapte Kevin Feige al dat het multiversum de volgende stap is in de evolutie van MCU: “Doctor Strange in the Multiverse of Madness zal het universum helemaal openbreken en belangrijke, interessante gevolgen hebben voor de series en films in fase 4.”

Met de vele series die Marvel naast de speelfilms de komende tijd de ether in slingert, dijt het Marvel-universum dus nog altijd uit, en met de focus op een multiversum wordt het allemaal nog gekker en ingewikkelder. Bij het zeer goed ontvangen WandaVision, gecreëerd rondom twee Avengers-personages die werden geïntroduceerd in fase 2, openbaarde zich bijvoorbeeld pas in de vierde aflevering wanneer de genre-overstijgende serie zich precies afspeelt en waar de kijker eigenlijk überhaupt naar zat te kijken.

WandaVision speelt meer dan ooit met de puzzelbereidheid van de vele fans die Marvel Studios door de jaren heen heeft verzameld en het opgebouwde vertrouwen van kijkers, die inmiddels weten dat de puzzelstukjes uiteindelijk wel in elkaar gaan passen. Van het publiek waar Marvel op mikt wordt een actieve, betrokken kijkhouding gevraagd en de makers zoeken naar steeds intelligentere manieren van storytelling.

De vernieuwing en de uitdaging zitten hem dan ook niet zozeer in de afzonderlijke personages, verhaallijnen en thema’s, maar in de manier waarop die met elkaar verbonden zijn en de wijze waarop plotinformatie wordt verdeeld. De kunst is daarbij om het geheel veelzijdig, veelkleurig, speels en inclusief te houden, het estafettestokje op tijd door te geven en dingen niet eindeloos uit te melken. Tot nu toe slaagt Marvel daar wonderwel in.

Wat zoek je?