Het publiek heeft altijd gelijk, toch…?

Bij de uitvoering van zijn stukken zat William Shakespeare dikwijls in de coulissen om de stemming in de zaal te peilen. Als zijn teksten niet de juiste reacties kregen, paste hij ze voor een volgende voorstelling aan. Met andere woorden, Shakespeare was geen romantische kunstenaar die zijn stukken schreef voor zichzelf. Hij schreef voor zijn publiek. En als de grootste dramaschrijver allertijden zich niet te goed voelde om met het publiek te werken, waarom zouden wij dat dan wel doen?

Schrijvers van filmscenario’s hebben niet de luxe die theatermakers hebben om hun werk opvoering na opvoering te verbeteren. In de plaats daarvan organiseren producenten testscreenings, waarbij een (naar verluid) dwarsdoorsnede van de doelgroep de film eerst te zien krijgt. Naar aanleiding van hun respons wordt de film bijgeschaafd.

Verkoop je ziel

Het lijkt een logische tactiek. Je weet van te voren nooit zeker hoe iets valt bij het publiek. Wat voor de makers glashelder lijkt, is voor kijkers soms verwarrend. Vandaar dat de resultaten van persscreenings vaak worden gebruikt om de timing van de montage aan te passen of om acteurs wat extra verduidelijkende teksten te laten inspreken als er twijfel is over wat er gaande is. Ook leveren testscreenings nuttige informatie op voor de marketingcampagne.
Maar sommige testscreenings gaan verder. Het publiek krijgt formulieren waarop ze mogen invullen wat ze vinden van bepaalde karakters en scènes en of ze wellicht suggesties hebben hoe het anders kan. Dit leidt er soms toe dat nieuw materiaal wordt geschoten wat de film in een totaal andere richting kan trekken. Zo gebeurde het dat Hugh Jackman de climax van Australia overleefde, Gwyneth Paltrow en Joseph Fiennes een extra afscheid kregen in Shakespeare in Love en Orson Welles veertig minuten moest inleveren van The Magnificent Ambersons.

Ook in Nederland komt dit voor. Aan het einde van de familiefilm In Oranje heeft de jonge held Remco zijn grote droom bereikt: hij speelt in het Nederlands elftal. Onder de slotregels van het Wilhelmus neemt hij afscheid van zijn overleden vader en in het laatste shot neemt hij de aftrap. Tijdens testscreenings gaven de kijkers te kennen dat ze wilden zien hoe deze wedstrijd verder ging. Daarom werd Jack van Gelder ingehuurd om onder de aftiteling wedstrijdcommentaar in te spreken waarin Remco het openingsgoal scoort. Dit ondermijnde de ontroering van de slotscène enigszins.
Door dit soort geforceerde ingrepen hangt er een wat negatief aura rond testscreenings. Ze worden geassocieerd met een knieval voor het publiek of nog erger, het verkopen van de artistieke ziel aan de duivel der commercie, ooit bijzonder geestig geparodieerd in Robert Altman’s The Player. Want wat begrijpt het publiek nou van goed drama?

Kill the bitch!

Eén van de beroemdste zo niet beruchtste voorbeelden van een film die door een testscreening werd beïnvloed is Fatal Attraction. In deze psychologische thriller heeft de gelukkig getrouwde advocaat Dan Gallagher een korte, gepassioneerde affaire met de schijnbaar onafhankelijke zakenvrouw Alex Forrest. Dan beschouwt dit als een eenmalig slippertje, maar Alex ziet dat anders. Ze ontpopt zich tot een obsessieve, psychotische stalker, die nergens voor terugschrikt om Dan terug te winnen, of om hem te laten boeten.

In het oorspronkelijke script pleegt Alex zelfmoord met een mes dat Dan eerder bij een worsteling uit haar handen trok en waar dus zijn vingerafdrukken op zitten. De film zou eindigen met de arrestatie van Dan voor moord. “Zij kreeg hem vanuit het graf”, aldus regisseur Adrian Lynne. Maar Lynne en scenarioschrijver James Dearden vreesden dat dit einde te naargeestig was voor het grote publiek, dus kwam er een mildere variant, waarin Dans’ vrouw Beth zijn onschuld bewijst met een opnamebandje waarop Alex haar zelfmoordplan aankondigt.
Met dit einde werd Fatal Attraction vertoond aan een testpubliek en de reacties waren negatief. Ze hadden geen problemen met de krakkemikkige plotconstructie die leidde naar het opportune happy end. Nee. Hun probleem was dat een homewrecker als Alex zelfmoord mocht plegen in plaats van dat ze haar verdiende loon kreeg. Kill the bitch! Dat was hun advies. Althans zo interpreteerde het marketingteam van filmstudio Paramount de reacties.
Op aandringen van de studio werd in allerijl een nieuw einde geschreven en gedraaid, waarin Alex het huis van de Gallaghers binnendringt en uit zelfverdediging door Beth wordt doodgeschoten. Zo veranderde Alex van een tragische, zelfdestructieve vrouw in een monster uit een horrorfilm dat moet worden vernietigd. Fatal Attraction werd een enorm succes, ondanks beschuldigingen van misogynie. Of misschien dankzij. Analisten noemden Fatal Attraction een koffieautomaten-hit: een film die zijn succes dankt aan de verhitte discussies die mensen erover voeren op hun werk.
Was het dus het commerciële inzicht van het nieuwe einde dat Fatal Attraction zo’n succes maakte? Of waren het de vragen die de film opwierp over de consequenties van overspel? Het geeft te denken dat de film in Japan werd uitgebracht met het oorspronkelijke einde, waar het succes niet minder was. Enkele jaren later werd het einde van scenarist Deardens’ regiedebuut A Kiss Before Dying op vergelijkbare wijze aangepast. Deze film flopte hopeloos.

De juiste scène

Toen John Cleese besloot om een script te schrijven in de stijl van de door hem bewonderde Ealing-komedies, had hij al één scène voor ogen. Hierin zou hij een man spelen die grote haast heeft om cruciale informatie te wurmen uit een man die verschrikkelijk stottert. Veteraan-regisseur Charles Crichton zag hier wel wat in. En hij wilde ook graag eens een scène draaien waarin iemand wordt overreden door een stoomwals. Zo werd A Fish Called Wanda geboren.
Het werd een heerlijk zotte klucht vol harde grappen over stijve Britten, zinnelijke Amerikanen en dierenleed. Het plot draait om juwelendief en femme fatale Wanda die onwetende advocaat Archie verleidt om er achter te komen waar zijn cliënt de gestolen diamanten heeft verborgen. Maar Wanda en Archie beginnen elkaar echt leuk te vinden, tot ongenoegen van Wanda’s geflipte compagnon Otto.
Ook voor deze film werd naar aanleiding van een testscreening nieuw materiaal gedraaid. In de oorspronkelijke versie bleef de relatie tussen Wanda en Archie wat koel, omdat Cleese en Crichton terugschrokken voor sentiment. Als Archie en Wanda op het einde met de buit de benen nemen, wordt gesuggereerd dat zij zich van hem zal ontdoen, zoals ze dat doet met alle mannen. In de nieuwe scènes werd gesuggereerd dat er sprake was van echte liefde.

Een andere ingrijpende verandering betrof een subplot waarin dierenvriend Ken probeert een getuige van een overval te vermoorden, maar per ongeluk haar hondje overrijdt. Aanvankelijk bevatte deze scène een close-up van het dode diertje omgeven door bloed en darmen. Het publiek kon niet lachen om dergelijke plastische details, dus die werden vervangen door een meer cartoonesk shot, waarin het hondje er uit ziet als een platgereden knuffel.
Maar de grootste ingreep betrof de scène waarmee het allemaal was begonnen: waarin Archie de stotterende Ken aan de praat moet krijgen. De scène duurde minuten lang. Als het praten niet lukt, probeert Archie Ken het te laten opschrijven, maar hij kan geen pen vinden. De punt van het potlood breekt, er is geen puntenslijper, er is geen papier voor de typemachine, enzovoorts. Hilarisch allemaal, maar het hield de plot te veel op. Dus werd er een kortere versie opgenomen.
Cleese zei hierover: “Het probleem van komedie is vaak niet of het een grappige scène is maar of het de juiste scène is. Je schrijft een scène die heel erg leuk is, maar als die de actie ophoudt terwijl het publiek wil dat je naar de afwikkeling van het verhaal toewerkt, lachen ze niet, maar raken ze geïrriteerd. Je moet scènes dumpen die leken te werken toen je ze draaide en monteerde, maar niet blijken te werken als je ze aan het publiek laat zien.” Dit is een vurig pleidooi voor testscreenings.

Willen vs. moeten

In sommige opzichten deden de makers van bovengenoemde films hetzelfde naar aanleiding van de testscreening. Ze vervingen een wranger slot door een happy end om het publiek te behagen. Alleen begrepen de makers van A Fish Called Wanda de aard van hun film beter dan de makers van Fatal Attraction. De ene film was een luchtige komedie, waarbij het publiek behoefte had aan meer vaart en aan een partij om sympathie voor te voelen. De ander was een verstorend drama dat werd versimpeld tot een griezelfilm met helden en schurken.

Maar het verschil in de manier waarop de testscreenings werden geïnterpreteerd gaat dieper dan dit. Waar het in essentie om draait is wat het publiek wíl zien en wat het publiek móet zien. Hierin ligt de kern van het succesvol benutten van testscreenings. Fatal Attraction gaf het publiek wat het wilde hebben. A Fish Called Wanda gaf het publiek wat het moest hebben. Hoe neerbuigend dit ook mag klinken, het publiek weet niet altijd wat goed voor hen is.
Film – en iedere vorm van verhalen vertellen – kent een zekere mate van masochisme. In de veilige omgeving van een donkere bioscoopzaal willen de kijkers angst, verdriet en conflict ervaren. Een filmmaker moet altijd begrijpen wat de emotie is die hij het publiek wil laten doormaken en zich daaraan houden. Bij A Fish Called Wanda werd de testscreening benut om de film aan te scherpen en zwakke punten te elimineren. Bij Fatal Attraction werd de kern-emotie opgeofferd.
Stel dat Shakespeare zijn publiek had gevraagd hoe ‘Romeo and Juliet’ had moeten eindigen. Wilden ze het einde dat we kennen, waarin Romeo de boodschap dat Juliets’ dood een list is, misloopt en overmand door verdriet zelfmoord pleegt, waarop Juliet bij haar ontwaken zich ook van het leven beneemt? Of hebben ze liever dat Juliet net op tijd wakker wordt uit haar verdoving en Romeo belet het gif in te nemen?
Waar zouden de meeste mensen voor kiezen? Natuurlijk voor de laatste optie. Je bent een gevoelloze bruut om de geliefden geen lang en gelukkig leven te gunnen. Maar zou ‘Romeo and Juliet’ zo de geschiedenis in zijn gegaan als het grootste liefdesverhaal ooit? Niets daarvan! Daarvoor moest het publiek het pijnlijke noodlot van gedoemde liefde doormaken.

Een rol voor de schrijver

Testscreenings kunnen dus nuttig zijn, als de makers sterk genoeg in hun schoenen staan om de reacties juist te interpreteren. Overigens is er een misvatting dat het testen en aanpassen van een film louter het domein is van regisseurs, editors, producers en marketingmensen, en dat de scenaristen hierin nauwelijks een rol speelt. In de praktijk loopt het vaak zo. Scenarioschrijvers hebben de neiging zich van een film los te maken zodra het script af is.
Een begrijpelijke reactie, maar de verkeerde. Een zichzelf-respecterende scenarioschrijver zorgt dat hij betrokken blijft bij het testen en aanpassen van zijn film. Niemand zit zo dicht op de kernemotie van de film. Zo kan de scenarist de film verdedigen tegen ongelukkige ingrepen. Bovendien beschikt de scenarist over het meeste schrijftalent van alle betrokkenen, en dat is bij dit proces zeker niet overbodig.
Ongetwijfeld zal het testen, herschrijven, filmen en monteren gepaard gaan met de nodige conflicten, zoals dat altijd het geval is bij het maken van een film. En dat is niet erg, zolang de botsingen maar geen zoutloze compromissen opleveren, maar nog betere, nieuwe ideeën.
 
Beeld In Oranje; Motel Film