Het ideale moment om met een serie te stoppen

Succes is geweldig, maar niet zonder risico’s. Sommige schijnbaar onverwoestbare series overspelen hun hand in de latere seizoenen. Wanneer breekt het moment aan om te stoppen?

De successerie Lost zou eigenlijk drie seizoenen duren. “Dat was de initiële pitch”, verzuchtte showrunner Damon Lindelof deze zomer in een openhartig interview. Aan de website Collider biechtte hij op dat omroep ABC “dat niet eens wilde horen”. 

Lindelof zet in het artikel uiteen hoe hij samen met collega’s J.J. Abrams en Jeffrey Lieber vanaf het pilotstadium al dachten over de finale. Hun concept was verraderlijk simpel: een groep mensen moet na een vliegtuigcrash zien te overleven op een onbewoond eiland. Maar is het eiland wel onbewoond? Dit heldere basisidee wilden ze op een complexe manier uitwerken, vol misleiding. Maar hoe uitzinnig hun vondsten ook waren, ze bedachten steeds hoe ze de verhaallijnen wilden inlossen.

Hun minutieuze planning legden ze voor aan de zender:  “Dit willen we inlossen in seizoen één, dit  in seizoen twee en dan eindigt de serie na drie jaar.” ABC had geen begrip: “Weet je hoe moeilijk het is om een serie te maken die mensen willen zien? Je kunt niet zomaar een punt zetten achter een serie die populair is”, kregen de makers te horen.

Tijdens het schrijven van het derde seizoen was stoppen geen optie meer. Lost was een fenomeen. Pers en publiek maakten een diepe buiging voor de beklemmende reeks, die opviel door zijn dramaturgische acrobatiek. Maar tijdens de onafwendbare vierde, vijfde en zesde reeks, klonk een aanzwellend gemor. Waren de makers niet zelf ‘lost’? Toen in 2010 eindelijk de finale te zien was, waren de fans diep teleurgesteld. Jaren later geeft Lindelof ze groot gelijk.

Houdbaarheidsdatum

Het is slechts een voorbeeld in een lange parade van series die geen rekening hielden met hun houdbaarheidsdatum. Zaten tieners bijvoorbeeld echt te wachten op vier seizoenen van 13 Reasons why? Zelfs voor fans van Game of Thrones voelde het laatste seizoen een beetje als huiswerk. En is Spongebob Squarepants na 21 jaar niet eens uitgewrongen?

Valt het te voorkomen? Er zijn natuurlijk series die tot aan de laatste aflevering hun niveau behouden, maar anno nu is het dramalandschap wel erg druk. Voor zenders en streamers is het essentieel om haarfijn aan te voelen of een serie nog relevant is. Het tijdperk dat ooit bekendstond als ‘the golden age of television’ is stilaan ‘the age of too much television’ geworden.

Het kijkgedrag verandert. Mensen zijn niet meer loyaal als een serie minder wordt

“Het is nu een andere tijd”, vindt de in Zweden gevestigde creative consultant Tatjana Samopjan. “Er zijn nu zoveel series dat het kijkgedrag verandert. Mensen zijn niet meer loyaal als een serie minder wordt. Vroeger keek je alles, je nam de slechte afleveringen op de koop toe.”

Samopjan weet waarover ze het heeft. Ze werkt in diverse landen mee aan de ontwikkeling van nieuw drama. Haar naam zal bij veel Nederlandse scenaristen een belletje doen rinkelen. Ze sprak in 2017 tijdens de Dag van het Scenario in Utrecht en wist de zaal zodanig te inspireren dat ze het jaar daarop terugkeerde voor nog een lezing: ‘Series zonder houdbaarheidsdatum’. “Met die titel doelde ik eerder op blijvende kwaliteit, dan het feit dat een serie eindeloos kan doorlopen en na vele jaren nog steeds goed is. Er zijn ook series die vrij snel gestopt werden, maar die door de jaren heen uitgroeien tot cultfenomenen.”

Waaraan ziet zij als geoefende kijker dat een serie metaalmoeheid vertoont? “Vaak worden de plots uitzinniger. De makers hebben het ritme van de serie niet meer in de hand en gebruiken zwaarder geschut. En dan nog zwaarder geschut. En nog zwaarder geschut. Een goed voorbeeld is The walking Dead. Die bleef heel lang briljant maar is nu niet meer om aan te zien.” Samopjan vindt deze serie over een groep mensen die zich probeert staande te houden in een wereld vol zombies nu “veel te gewelddadig”. Pervers zelfs. “Er is meer aandacht voor bloederigheid dan eerst en het gaat steeds minder over het thema: wat maakt ons mens? Als de makers contact met het thema verliezen, gaat het alleen nog maar om plot, niet om de personages of de inhoud. Ik begrijp ook dat zoiets gebeurt, ik wil daar verder niet over oordelen. Maar het is wel een teken dat je beter iets anders kunt gaan doen.”

Eindpunt

Als maker merk je het als een serie zijn eindpunt is gepasseerd. “Op een gegeven moment val je in herhaling”, vertelt scenarist Lars Boom. Hij schrijft al sinds begin jaren negentig mee aan de meest uiteenlopende dramaseries. Hij startte bij de comedyklassieker Zeg ’n Aaa, waarover later meer, en zat ook in het team van de soap Onderweg naar Morgen. Een andere serie, waar hij met veel plezier op terugkijkt, is Westenwind. In deze RTL4-reeks, uitgezonden tussen 1999 en 2003, draaide het om twee concurrerende scheepswerven.

“In het begin was het hartstikke leuk. Niets was te gek. We schreven soms hele rare verhaallijnen.” Maar als je al vanaf de start groot mag uitpakken, zit je snel aan je plafond. “Na een tijdje krijg je minder inspiratie omdat je alles al hebt verteld. Maar ja, het was voor een commerciële zender en het bleef kijkers trekken. De serie ging verder. Ik verveel me gauw en als ik dan door moet schrijven, word ik slordiger. Dat is slecht van mij, maar volgens mij herkennen veel schrijvers dat wel.” Het laatste seizoen van Westenwind telde uiteindelijk slechts negen afleveringen.

Boom ziet het vaker bij series. Bijvoorbeeld La Casa de Papel. De eerste reeks van deze Spaanse crimeserie vond hij geweldig. “Maar de tweede is toch een herhaling van zetten. Met meer dialoog ook, praatscènes om de tijd op te vullen. Dat zie je wel vaker als series langer lopen. Het is zeker niet slecht, sterker nog, als ik die tweede reeks geschreven had zou ik trots als een pauw zijn. Maar ja, het blijft toch een herhaling van zetten.”

Een van de risicofactoren bij langlopende verhaallijnen is de ontwikkeling van de personages. Natuurlijk is het fascinerend om die gedurende een reeks te zien groeien, maar op welke manier? De Netflix-serie Sex Education had volgens Boom “een heel fris eerste seizoen”. Hierin zie je hoe de zeer schuchtere zoon van een sekstherapeut andere jongeren op school helpt met hun seksuele hang ups. De verlegen sukkelaar krijgt gaandeweg meer zelfvertrouwen. “Maar in serie twee is hij minder bleu, dan is voor mij de verrassing eraf.”

Uiterste consequentie

Als je hem vraagt welke serie hij dan wel van de eerste leader tot de laatste aftiteling geslaagd vindt, krijgt Boom meteen een flashback naar een lange avond met veel eten en drinken. “Ik heb het hele laatste seizoen van Breaking Bad in één ruk gebinged met een aantal vrienden. En ook al klonk na ruim acht uur “Het wordt tijd…” , de serie heeft volgens hem een perfect einde. “Breaking Bad laat zien wat de uiterste consequentie is van de daden van de hoofdpersoon. Hij ging zover dat hij niet verder meer kon.”

In de personages ligt de sleutel, vindt ook Tatjana Samopjan. Een recente serie die ze tot de laatste episode bleef bewonderen was Endeavour Morse. Deze Britse politieserie is een prequel van de geliefde speurdersreeks Inspector Morse. In Endeavour Morse zien we hoe de titelheld in de vroege jaren zestig zijn eerste sporen op het politiepad zet. “Voortreffelijk geschreven. Heel ingetogen en smaakvol, met ruimte voor vriendelijkheid en hart. Het blijft zeven seizoenen lang interessant vanwege de prachtig geschetste karakters. Tijdens de serie bleek er steeds weer iets nieuws te ontdekken aan de personages.”

Dat de serie consequent op hoog niveau blijft, heeft volgens Samopjan ook te maken met een andere factor: Endeavour Morse heeft geen pretenties. “Het is geen, flashy Netflix lalala”. In plaats van hijgend achter de actualiteit aan te rennen, blijft de serie op geheel eigen manier relevant. “Er worden onderwerpen van nu aangesneden, zoals vrouwenrechten en racisme, maar door de jaren zestig-setting ontstaat een ander perspectief.”

Opvallend is dat alle afleveringen zijn geschreven door één schrijver: Russell Lewis. In de praktijk zie je vaak dat series inzakken als de originele makers afhaken. “Dat hoeft niet altijd”, denkt Tatjana Samopjan. “Maar een serie heeft meestal baat bij een showrunner, die een persoonlijk verhaal vertelt. Soms kunnen ervaren schrijvers uit het team de show wel overnemen, maar vaak heeft iemand een wel erg specifieke stem. Ik lees weleens scripts van schrijvers als Joss Whedon (Buffy the Vampire Slayer) of David Milch (Deadwood). Die kun je niet zomaar vervangen.”

Er is een aantal zeer succesvolle Britse komedies waarvan het inderdaad de makers waren die de stekker eruit trokken. En dat zijn precies de series waarvan vaak beweerd wordt dat ze precies op tijd stopten: Fawlty Towers, The Office en recenter Fleabag. In alle gevallen bleef het bij twee seizoenen van zes afleveringen. Toch kennen deze korte reeksen voldoende klassieke scènes, geliefde personages en citeerbare oneliners om voort te leven in de herinnering van een groot publiek. Er komen zelfs nog fans bij.

Een Nederlands voorbeeld is De Luizenmoeder: slechts 18 afleveringen. Soms weten de makers van een punt toch nog een komma te maken: van The Office verschenen nog twee specials (om nog maar te zwijgen van de Amerikaanse remake die maar liefst 152 afleveringen telde). En van De Luizenmoeder is een film in de maak.

Spin-off

Er is natuurlijk nóg een manier om het publiek vast te houden. In 1993 kwam na 13 jaar een einde aan een van de meest succesvolle comedyseries van de Nederlandse buis: Zeg ’ns Aaa. Lars Boom schreef mee aan de laatste seizoenen. “Ik acteerde en speelde een gastrolletje, en omdat ik al theater schreef besloot ik een spec script voor de serie te schrijven.” De geestelijke vaders van de serie, Alexander Pola (Bram) en Chiem van Houweninge, vonden het leuk en verwelkomden hem in het team.

Als iets mooi geweest is kan het in de verhalen alleen nog maar mooier worden

“Ik werkte vooral met Bram, want Chiem was vaak bezig om andere dingen te ontwikkelen, zoals de serie Oppassen.” Deze spin-off was opgetrokken rond de tweelingbroer van een bijfiguur uit Zeg ’ns Aaa, buurman Buys. De rol werd bovendien vertolkt door dezelfde acteur, Coen Flinck. De twee series hebben korte tijd naast elkaar bestaan. Uiteindelijk was het Van Houweninge die besloot om Zeg ’ns Aaa te laten stoppen. In Trouw verklaarde hij dat hij niet wilde dat het publiek de serie zat werd: “Met goeie series moet je niet bang zijn om zo’n besluit te nemen. Als iets mooi geweest is kan het in de verhalen alleen nog maar mooier worden.” Volgens Boom voelde het slot niet als een einde: “Het bleef altijd leuk om te doen”. Hoewel de hoofdcast van Zeg ’ns Aaa afhaakte kon hij bovendien met een groot deel van het team doorwerken aan Oppassen. Ook het publiek verhuisde mee: de serie liep 15 seizoenen.

Spin-offs kunnen faliekant mislukken, zo herinnert vrijwel niemand zich meer Joey, de reeks die voortvloeide uit Friends. Maar als ze scoren, scoren ze hoog: de sitcom Frasier kwam voort uit Cheers en liep net zo lang. Better call Saul helpt de fans van Breaking Bad aan hun fix. En tot slot zijn er nog The Simpsons, die in de jaren tachtig voor het eerst te zien waren in The Tracy Ullman Show. Na 31 jaar is deze geanimeerde comedy de langstlopende prime time-serie aller tijden. Al wordt op internet al jaren gesmeekt om ermee te kappen.