Filmtitels: alles zeggen en toch nieuwsgierig maken

Het is het meest in het oog springende onderdeel van ieder filmscript. Tegelijkertijd is het misschien wel de lastigste keuze van het schrijfproces, die makkelijk wordt onderschat. De titel. Is het mogelijk om de hand van de vele gelukte en minder gelukte voorbeelden een aantal basisprincipes te bepalen?

Disney Studio had bijna 300 miljoen dollar uitgegeven aan John Carter of Mars, een verfilming van de sciencefiction-roman van Edgar Rice Buroughs, toen de marketingafdeling kwam met een pijnlijke constatering: de afgelopen jaren waren films met de planeet Mars in de titel (Mission to Mars, Mars needs Moms, Ghosts from Mars) allemaal geflopt. Dus werd besloten het in te korten tot eenvoudig John Carter.

Hun redenering was: als potentiële bioscoopbezoekers de poster zien met John Carter of Mars, denken ze, interessant hoor, een film over ene John Carter, maar dat hij van Mars komt, dat zint me niet, dus laat maar zitten. Maar als ze een poster zien voor een film die louter John Carter heet, kopen ze wel massaal kaartjes. Hoe de hypothetische kijkers zouden reageren als ze eenmaal in de zaal ontdekten dat de film zich afspeelde op Mars, schijnt niet te zijn meegenomen in de overwegingen. Ook zonder Mars werd film een kostbare mislukking voor Disney.

Nu was John Carter (of Mars) een potsierlijke prul, maar ook geslaagde films kunnen lijden onder verwarrende titels. The Shawshank Redemption flopte destijds in de bioscoop. Volgens analisten omdat niemand begreep wat de woorden Shawshank of redemption betekenden en wat voor film ze konden verwachten. Pas uitgebracht op video groeide het gevangenisdrama door mond-tot-mondreclame uit tot een van de meest geliefde films aller tijden.

Titels zijn het allereerste dat een potentiële bezoeker meekrijgt over een film of serie. Nog eerder dan het genre, de sterren of het rudiment van het verhaal. En de eerste indruk is allesbepalend. In het ideale geval verzin je een titel die klinkt als een koperen klok, die meteen alles zegt en toch nieuwsgierig maakt. Dat is makkelijk gezegd dan gedaan. Soms kan het leiden tot lange, bittere discussies tussen schrijvers, regisseurs en producenten, waarbij artistieke en commerciële argumenten tegen elkaar opbieden.

Scenarist Gerben Hetebrij over Happy Single en De Break-Up Club

“Een Engelstalige titel vind ik eigenlijk bijna altijd beter klinken. Speed is een geweldige titel. Dat zegt alles. Maar in het Nederlands wordt het Snelheid. Dat slaat nergens op. Ik vind het heel moeilijk om een goede Nederlandse titel te vinden. Toch vind ik dat een Nederlandse film een Nederlandse titel moet hebben. Dat is het unique selling point. Mensen gaan graag naar een film in hun eigen taal, dus dan moet ook zo duidelijk mogelijk worden gecommuniceerd dat het een Nederlandse film is.

Toen ik het scenario had geschreven voor de film die uiteindelijk Happy Single is gaan heten, had ik nog steeds geen titel. Ik had er wel een aantal bij de producent voorgedragen, maar er zat geen een goede tussen. De beste slechte optie was De ochtend na de avond ervoor. Dat was wel aardig, want dat suggereert dat er nog problemen gaan komen. Toch werd die afgekeurd.

Uiteindelijk kwamen zij met Happy Single. Alles went natuurlijk. Ik heb er nu geen problemen mee. Bij mijn volgende film leek me toch beter om zelf een Engelse titel te suggereren voordat iemand anders het deed. Dat werd De Break-Up Club, een knipoog naar The Breakfast Club. Ik heb er wel nadrukkelijk voor gepleit dat het lidwoord het Nederlandse De zou zijn.”

Wie, waar, wanneer, wat…

Vaak is de keuze voor titels even logisch als simpel. Ze geven het publiek een belangrijk stukje informatie over de inhoud. Het kan de naam zijn van de protagonist (Rocky, Forrest Gump, Oppenheimer), de voornaamste locatie (Casablanca, The Apartment, Titanic), de tijdsspanne (The lost Weekend, Before Sunrise, 12 Years a Slave) of de actie (Saving Private Ryan, Escape from Alcatraz, Revenge of the Nerds).

De titel kan ook het genre onthullen. Met The Verdict, The Accused en Presumed Innocent – kreten die zijn verbonden aan de rechtsspraak – weten kijkers meteen dat ze een rechtbankdrama gaan zien. Deception, Misconduct en Fracture impliceren intrige, geheimen en dreiging, oftewel ingrediënten voor een thriller. Sommige titels impliceren thematiek. Unforgiven gaat over wraak, Parasite over klassenstrijd, The Godfather over familie.

Naast dat titels informatie geven, zetten ze ook de toon. Little Miss Sunshine belooft iets luchtigs. De opzettelijk verkeerde gespelde schuttingtaal van Inglourious Basterds zet de toon voor een brutale, anarchistische film. De juiste toon dus voor oorlogsfilm vol gewelddadige wraakfantasieën en die de historische werkelijkheid aan zijn laars lapt. Soms zit het niet alleen in de betekenis maar ook de klank van de woorden. Het koddige en schijnbaar betekenisloze Jojo Rabbit geven de opmaat voor een film waar om gelachen kan worden, zelfs al gaat het over een Duits jochie in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog. Poëtische woordcombinaties als Moonlight, The Tree of Life  of The Shape of Water beloven iets met een artistiekerige stijl.

Idealiter geven titels een dubbel stukje informatie. Kramer vs. Kramer onthult de namen van de hoofdfiguren én het genre.

Regisseur Sia Hermanides over Papadag

“Toen Alieke van Saarloos en ik werden gevraagd om de regie van de serie Papadag op ons te nemen, waren we niet blij met de titel. We vonden de term nogal fout. Je hebt toch ook geen mamadag? We hebben het toen veranderd in Papadagen. Dat vonden we passender, want de serie gaat niet over één papa en één dag maar over meerdere mannen en hun alledaagse ervaring met het vaderschap. En dat beslaat uiteraard meer dan één dag per week.

Maar papadag was wel een term die iedereen kent en lekker bekt. Dus uiteindelijk heeft de omroep besloten dat het toch Papadag moest worden. Omdat wij en ook een aantal castleden er nog steeds moeite mee hadden, besloten we in eerste aflevering de titel op speelse wijze aan te kaarten. Samen met de scenaristen hebben we een scène uit de eerste aflevering herschreven en een van de moeders haar afkeuring laten uiten als haar man de term papadag gebruikt. Haar man antwoordt dan ‘Ach joh, ‘t is maar een grapje’. Door de erkenning dat het een beperkende term is, konden we er nu allemaal achter staan.”

De kern van de film

Hoewel plaatsen en personages, tijden of thema’s dus allemaal prima opties zijn, zijn keuzes voor dit soort titels niet geheel arbitrair. Zoals gezegd geeft de titel de eerste indruk. Hij maakt duidelijk waar de nadruk op gaat liggen qua verhaal en qua thematiek en onthult de kern van de film. Dit maakt hem een impliciete belofte voor wat de kijkers te zien gaan krijgen.

Oppenheimer gaat over de ontwikkeling van de atoombom. De film had vernoemd kunnen worden naar de groep wetenschappers die de bom bouwde (The Manhattan Project) of de locatie waar ze dit deden (Los Alamos, New Mexico) of het tijdsframe waarin dit plaatsvond (18 Months to build a Bomb). Dit soort titels hadden een film beloofd waar de nadruk meer had geleden op het team, hun proces of op de maatschappelijke omstandigheden waaronder alles plaatsvond. Maar dat is niet de film die de makers voor ogen hadden.

Oppenheimer is in de eerste plaats een biografie van Robert Oppenheimer, de natuurkundige die leiding gaf aan het Manhattan Project. Het script concentreert zich op wat hij heeft gedaan, wat hem dreef en wat de consequenties voor hem waren. Dat is de kern van de film. Daarom is Oppenheimer de enige goede keuze. De kijker weet precies waar de film over gaat.

Het verhaal van Oppenheimer werd in 1989 al eens eerder verfilmd. Deze film heette Fat Man and Little Boy, de bijnamen van de twee atoombommen die op Japan werden gegooid. Dat is een historisch detail dat weinig mensen iets zei. De wat kolderieke termen zetten niet de juiste toon voor een ernstig historisch drama. Het deed de film geen goed bij de box-office, omdat de titel een andere stijl beloofde dan het publiek te zien kreeg.

Dat wil niet zeggen dat filmmakers altijd moeten kiezen voor de veilige opties. Titels kunnen best ook een zeker mysterie in zich dragen dat de kijkers prikkelt. Een goed voorbeeld is The Silence of the Lambs, een boekverfilming over een jonge FBI-agente die een seriemoordenaar probeert op te sporen. Het is allemaal reuze spannend. De kijker is geboeid. En toch knaagt er lange tijd iets. Wie of wat zijn stille lammeren? Pas op twee derde van de film wordt dat ineens duidelijk als de heldin een angstige herinnering uit haar kindertijd ophaalt.

Niet alleen wordt de betekenis van de titel duidelijk, maar ook de kern van de film. The Silence of the Lambs gaat uiteindelijk niet over seriemoordenaars of opsporingsmethodes. Het gaat over een jonge vrouw die trauma’s uit haar jeugd probeert uit te drijven door zichzelf te bewijzen.

Scenarist Frank Ketelaar over Het Geheim en De Ring

“De titel van Het Geheim was helemaal raak als het ging om het verhaal. Dat ging namelijk over een jongetje dat zich afvraagt wat het geheim is achter de ongelooflijke verdwijntrucs van (een gefictionaliseerde) Hans Klok. Maar de term geheim werd al verschrikkelijk vaak gebruikt, vooral bij familiefilms – zoals Het Geheim van Mega Mindy of Sinterklaas en het Geheim van het Grote Boek –  dat het niet onderscheidend genoeg was. Toch klopte de titel zozeer met de inhoud dat je er moeilijk omheen kon.

Met De Ring hadden we hetzelfde probleem. Die komt in allerlei variaties bijna net zo vaak voor als Het Geheim. Heel lang hebben we gedacht dat het een werktitel was die we te zijner tijd nog wel zouden aanpassen. Maar je went aan titels. En de serie gaat nu eenmaal over het onheil dat geschiedt wanneer iemand zich in een onbezonnen moment een ring toe-eigent. Dus stonden we weer voor het dilemma: ring of geen ring? Je gaat dan heel lang alternatieven proberen te bedenken, die eigenlijk allemaal minder goed klopten en ook weer nieuwe moeilijkheden met zich meebrachten.

Zoveel opties zijn er ook weer niet. Drama gaat nu eenmaal over conflicten, oorlogen, misdaden, geheimen. Dus op dat gebied is er al heel veel gebruikt.”

Verwachtingsmanagement

Sommige makers dragen de bagage mee van hun eerdere werk. Daar moet rekening mee worden gehouden bij het kiezen van een titel. De novelle The Body van Stephen King gaat over vier twaalfjarige jongens die op zoek gaan naar het lichaam van een vermist leeftijdsgenootje. De verfilming is een bitterzoet coming of age-verhaal waarin puberale jongenshumor wordt gecombineerd met de eerste confrontatie met de dood. Het probleem was dat Stephen King vooral bekendstond als auteur van horror en The Body zou misschien hele andere verwachtingen scheppen.

Na eindeloze discussie werd gekozen voor de minst impopulaire optie Stand by me, naar het liedje van Ben E. King uit 1961. Het bleek een schot in de roos. Het drukte niet alleen de loyaliteit tussen de vier jongens uit, maar voerde de kijker ook terug naar de tijd waarin het verhaal speelt.

De bagage van makers kan ook in hun voordeel werken. Michael Clayton bijvoorbeeld is een film over een advocaat die is gespecialiseerd in zaken in de doofpot stoppen, maar last krijgt van zijn geweten. Het is verleidelijk om voor zo’n verhaal een titel de kiezen die geheimzinnigheid en intrigeren suggereert zoals The Fixer, The Cover-up of een andere generieke thrillertitel. Alleen stond schrijver-regisseur Tony Gilroy een film voor ogen die meer was dan louter een thriller.

Veel meer dan over achtervolgingen en sinistere samenzweringen is het een karakterstudie van een man die het onrecht van het grootkapitaal faciliteert. De hele film door stellen mensen steeds de vraag wie hij is, in zowel letterlijke als in geestelijke zin. Daarom is Michael Clayton de juiste titel voor de film. De wat doorsnee Angelsaksische naam had een nadeel kunnen zijn voor het bereiken van het publiek. Maar met de naam van steracteur George Clooney erboven kon de film zich deze titel veroorloven.

Contract met de kijker

Een titel is een – vaak gespannen – combinatie tussen commerciële en inhoudelijke overwegingen. Voor beide kanten valt veel te zeggen. Maar als puntje bij paaltje komt moeten de inhoudelijke argumenten altijd de overhand krijgen, juist vanwege commerciële overwegingen. Een titel is een contract met het publiek. Als dat contract wordt geschonden en de titel wat anders belooft dan de kijkers te zien gaan kijken, prikken ze daar bewust of onbewust meteen doorheen. Dan begint de film al meteen met een achterstand die niet makkelijk meer ingehaald kan worden.