De kruisbestuiving tussen schrijven voor toneel en televisie in de VS
Toneelschrijver worden? In Nederland bestaat het niet als zelfstandig beroep en ook in de VS is het sappelen. Maar een opleiding als theaterschrijver is wel een goede opstap naar een carrière in televisiedrama, ontdekte Judith Goudsmit. Op haar achttiende verhuisde ze naar de Verenigde Staten om aan de New York University dramatic writing te studeren. Aansluitend deed ze een master theaterschrijven aan de New School for Drama en tegenwoordig schrijft ze voor Nederlandse films, televisieseries, theater- en internationale multimediaprojecten. De ervaringen van een Nederlandse scenarioschrijfster in New York.
“Toen ik jaren geleden begon aan mijn opleiding dramatic writing aan New York University, kon je drie richtingen kiezen: schrijven voor film, televisie of theater. Voor mij was de richting vrijwel meteen duidelijk. Ik had al ervaring in theater, als speler en maker op de middelbare school, en bovendien waren de leraren die playwriting gaven zelf toneelschrijvers, iets rommeliger, excentrieker en daardoor intrigerender. Het waren de anarchisten en rebellen van de afdeling. Ze droegen zwart, rookten sigaretten en zagen eruit alsof ze weken, nee jaren, niet hadden geslapen.
Dit waren schrijvers die vol passie vertelden over kunst en poëzie, die niet bezig waren met het behartigen van commerciële belangen, en compromisloos datgene schreven wat ze zelf wilden. Het ging over het vinden van je voice, over Aristoteles en Euripides, Over Ibsen en Tsjechov, over de kern van wat het betekent een mens te zijn op deze wereld. Zoals je begrijpt hadden deze leraren het zelden over hoe je precies geld verdient als je je dat eigen geluid eenmaal gevonden had.
Angels in America
Zelfs de meest succesvolle toneelschrijvers van Amerika kunnen niet leven van hun inkomsten. Tony Kushner, wiens bekendste stuk ‘Angels in America’ overal ter wereld wordt opgevoerd, kan niet leven van de royalties die dit oplevert. Toneelschrijvers geven daarom vaak les aan universiteiten, of schrijven, zoals Tony Kushner zelf, voor televisie of film.
Wellicht was dat ook de reden dat de afdeling toneelschrijven verreweg het laagste aantal studenten trok. Van de vijfendertig schrijvers in mijn jaar kozen slechts acht mensen voor de romantiek van het theater. De televisieschrijvers spendeerden hun tijd met het schrijven van zogeheten spec scripts voor populaire televisieseries. Zelf begreep ik niet waarom je er vrijwillig voor zou kiezen een aflevering te schrijven voor een bestaande serie, als je ook de keus had zelf een wereld of universum te creëren. Zo vroeg ik me op de lagere school ook weleens af waarom veel jongens, als ze alles mochten wensen, toch vaak voor een Ferrari kozen. Als je uit alles mag kiezen, waarom dan niet tijdreizen of vliegen? Maar goed, ik bleek dus een van de weinigen te zijn.
Het is opvallend dat veel van de studenten die destijds voor televisie of film kozen nu zelden daadwerkelijk geld verdienen met het schrijven voor tv. Ze zijn producent, agent of iets wat niets met de entertainmentindustrie te maken heeft. Dit in tegenstelling tot de toneelschrijvers, die inmiddels wel voor menig Amerikaanse successerie schrijven. Ook bekende televisieschrijvers, zoals Aaron Sorkin (The West Wing, Newsroom) en Sarah Treem (The Affair) zijn begonnen als toneelschrijver.
Franse bakkerij
Na mijn opleidingen in New York werd ik, samen met al mijn medestudenten, dan toch geconfronteerd met het feit dat er nu niet bepaald veel betaalde mogelijkheden zijn in het theater. Eerst wordt er jaren ‘geworkshopt’, als je überhaupt die kans al krijgt, en vervolgens zijn er nooit garanties voor een productie. Ikzelf had uiteenlopende baantjes. Tussen het serveren in een Franse bakkerij en een Italiaans restaurant door produceerde ik kunstfilms, en ik zocht ondertussen naar schrijfmogelijkheden in Nederland.
Want waar we in Nederland trajecten hebben als de One Night Stand of de Telefilm – wat een luxe! – is dat in de Verenigde Staten niet het geval. Daar schrijf je eindeloos spec scenario’s en pilots, in de hoop die uiteindelijk in handen van een producent te krijgen. Die dan natuurlijk enthousiast roept dat het zo snel mogelijk geproduceerd moet worden, terwijl hij met honderddollarbiljetten strooit.
Maar de afgelopen tien jaar, of misschien al langer, richten Amerikaanse producenten hun blik ook op het theater en lezen ze liever toneelstukken dan spec scenario’s. Een positieve ontwikkeling voor toneelschrijvers dus. Dit riep bij mij de vraag op of er een verband is tussen het schrijven voor theater en televisie. Is er een specifieke schrijf- of denkstijl bij theater die geschikt is voor tv-series? Heeft het met persoonlijkheid te maken? Gevoel voor karakteropbouw? Functioneren theaterschrijvers goed of beter in een schrijversteam vanwege de collaboratieve aard van theater? Of is het tegenwoordig simpelweg interessanter om voor tv te schrijven, omdat het aanbod zo divers is geworden? En is de toestroom dus niet alleen financieel, maar ook inhoudelijk gedreven?
Tennis versus voetbal
Aangezien ik voor zowel theater, film als televisie heb geschreven vind ik dit een interessant fenomeen. Schrijven voor ofwel theater, ofwel een scherm, is voor mij als het gebruiken van twee verschillende hersenhelften. Net als bijvoorbeeld het spelen van tennis versus voetbal; het zijn beide sporten, maar nauwelijks vergelijkbaar wat betreft bewegingspatronen en psychologische tactieken. De kaders voor het schrijven voor film en televisie zijn vergelijkbaar met de kaders voor een traditioneel theaterstuk. Er zijn drie aktes, of vijf, dat hangt van persoonlijke voorkeur af, er is een climax, een midpoint en een resolutie of catharsis. Maar waar je bij film en televisie vaak bezig bent met het zoeken naar beelden, naar een alternatief voor dialoog, is bij theater de dialoog het meest sprekende aspect. Letterlijk en figuurlijk.
Zo laat Shakespeare zijn karakters in metaforen spreken om gevoelens en gedachtes van karakters duidelijk te maken; iets wat in film niet nodig is. Daar is het immers mogelijk de metafoor zelf te tonen zonder er woorden aan vuil te maken. En ja, dit is natuurlijk een verouderd voorbeeld, maar zelfs in contemporaine theaterstukken – en ik spreek hier over het traditionelere Amerikaanse en Britse theater in tegenstelling tot de Duitse expressionistische theatertraditie – kunnen acties en plotpunten in dialoog plaatsvinden. Er worden geheimen of gevoelens onthuld, die vervolgens de koers van de plot veranderen en acties in gang zetten.
Natuurlijk gebeurt dit ook weleens in film, maar over het algemeen kun je stellen dat in film iets wat iemand ‘doet’ meer invloed heeft op de plot dan wat iemand ‘vertelt’. Waar je na afloop van een film mensen hoort over cinematografische en visuele hoogtepunten – shots, kleur, muziek – zul je ze na een (nogmaals: traditioneler) theaterstuk minder vaak horen over een toneelbeeld. Natuurlijk generaliseer ik om een punt te maken, maar laten we stellen dat taal een andere rol speelt in film dan in theater. Het kan dus zijn dat toneelschrijvers een goed getraind en geoefend gevoel voor dialoog hebben, wat goed van pas komt bij het schrijven voor televisie. Ook daar staat dialoog vaak centraal, zowel om karakters neer te zetten als om plot te ontwikkelen.
Creator
Waar we bij film de regisseur steevast als ‘creator’ zien, noemen we in series de showrunner en schrijver de ‘creator.’ Soms regisseren de schrijvers afleveringen zelf, of wordt een bekende regisseur als David Fincher ingehuurd, maar over het algemeen gaat de lof uit naar de schrijver en niet naar de regisseur. In de Amerikaanse en Engelse theatertraditie is de schrijver ook hiërarchisch ‘de baas’ en worden alle beslissingen die de regisseur neemt eerst met de schrijver doorgesproken. In dit aspect lijken theater en televisie dus meer op elkaar dan film en televisie.
Het verschil tussen televisie en film zit hem natuurlijk ook in tijdsbestek. Waar je bij film een paar uur de tijd hebt om je verhaal te vertellen, kun je dat bij televisie in de loop van zes of soms zelfs tien uur doen. Als een serie meerdere seizoenen telt zelfs in veel langere tijd. Doordat in televisiedrama meer tijd kan worden genomen om personages te leren kennen, voelt het medium theatraler dan film. In series als Mad Men, The Sopranos, en Girls staan karakterstudies centraal. De plot fungeert slechts als drager voor het personage, iets wat in theater ook vaak het geval is.
Compromissen sluiten
Ik vroeg aan een aantal vrienden die begonnen in het theater, maar inmiddels voor series schrijven, wat volgens hen de connectie is tussen de twee media. Chiara Atik (Superstore) keek er wat anders tegenaan dan ik: ‘Al vroeg in mijn schrijfcarrière werd me verteld dat schrijven voor theater vergelijkbaar is met het schrijven voor televisie. Daarom ging ik er altijd vanuit dat ik uiteindelijk ook voor tv zou gaan schrijven. Maar nu ik eenmaal voor televisie schrijf, kom ik erachter dat het helemaal geen natuurlijke overstap is. Waarschijnlijk doelde men indertijd op sitcoms, die worden opgenomen voor publiek. Daarbij zijn er meestal maar een paar sets, wordt er regelmatig op- en afgegaan, en vertelt het hele verhaal zich in dialoog. Dat maakt de link begrijpelijk. Maar tegenwoordig zijn tv-series qua diepgang en productiekwaliteit meer als speelfilms. Je schrijft niet meer voor een klein aantal karakters en locaties.
Behalve dit verschil is het proces, althans in Amerika, heel anders dan toneelschrijven. Je zit de godganse dag in een kamer met een groep schrijvers te praten over het verhaal. Het werk is extravert, sociaal, en heeft veel meer te maken met brainstormen en sluiten van compromissen. Het omgekeerde van toneelschrijven! Volgens mij heeft het schrijven voor film daarom veel meer gemeen met theater. Je zit in je eentje in een kamer en denkt na over je verhaal. Zonder dat anderen zich daarmee bemoeien.’
Wat Chiara zegt is waar. Qua proces zijn de twee media heel erg anders. Dat verschil heeft me ook altijd geholpen. Na een periode van eenzaamheid is het een verademing met een groep te werken en vice versa.
Einddoel
Jason Kim (Girls en Love) ziet ook op inhoudelijk niveau aanzienlijke verschillen. Hij vindt dit geen handicap, integendeel. Dat wat hij niet kwijt kan in theater gebruikt hij voor televisie en andersom. Het voornaamste verschil ziet hij in het einddoel: ‘In film probeer ik vragen te stellen die te beantwoorden zijn in twee uur. Bij televisie stel ik vragen die zowel te beantwoorden zijn in dertig minuten als met een langere spanningsboog van meerdere seizoenen. En op het toneel probeer ik vragen te stellen die ik onbeantwoord kan laten.’
Tegenwoordig zijn de vragen die men stelt in het theater overigens niet per se zwaarder of intellectueler dan de vragen die in televisieseries worden belicht. Vragen over identiteit, seksualiteit, corruptie, macht en dergelijke, die in het theater vaak aan bod komen, spelen tegenwoordig net zo goed in televisieseries. House of Cards heeft bijvoorbeeld veel weg van Shakespeare’s koningsdrama’s, en Mad Men vertoont soms gelijkenis met stukken van Arthur Miller of Eugene O’Neill, om maar wat te noemen.
Waar Jason en Chiara het over eens zijn, en wat je ziet in hun eigen toneelstukken, is de authenticiteit, eigenheid, en het specifieke point of view dat theater hun toestaat. Chiara: ‘Toneelstukken hebben altijd een duidelijke voice, een eigen geluid, en dat is iets waar showrunners en producers naar op zoek zijn. Een spec script zegt veel minder over een schrijver dan iets wat helemaal uit hemzelf komt.’
Ironisch genoeg is kennelijk juist het compromisloze van theater, dat me zo aantrok op NYU, datgene wat uiteindelijk kan leiden tot vast televisiewerk. Een vakgebied vol compromissen en politiek. Met televisie staat er immers veel geld op het spel, wat automatisch leidt tot hoge werkdruk en competitie. Sommigen kiezen trouwens de tegengestelde route: een televisieschrijver als Joel Field bijvoorbeeld, die The Americans schreef, maakte juist een switch naar theater om aan compromissen te ontsnappen.
Zelf krijg ik ook, na het schrijven voor televisie of film, weer de behoefte om me af te sluiten van de wereld, te luisteren naar de vragen in mijn hoofd en deze te onderzoeken met een theaterstuk. Deze kruisbestuiving werpt waardevolle vruchten af, en zal met de groeiende populariteit van de verschillende streaming-diensten alleen maar toenemen. Ook in Nederland worden tegenwoordig theatervoorstellingen omgezet naar televisieseries, zoals Rundfunk. Het zou me niet verbazen als de afdeling toneelschrijven op de New York University inmiddels net zoveel studenten trekt als televisie en film. Sterker nog; het zou verstandig zijn als ze scheidslijnen verwijderen, en die jonge schrijvers vrij laten om zich van de ene discipline naar de andere te bewegen. Zo wennen ze er alvast aan.”
Foto’s: Mad Men, Judith Goudsmit, Girls