Vluchteling zijn is geen identiteit
Een man, een vrouw en een deur. Dit zijn de hoofdingrediënten van Die Middag, het regiedebuut van scenarist en dichter Nafiss Nia. Maar al heeft deze film een kleine cast en speelt vrijwel alles zich af aan weerszijden van de gesloten deur, het is een verhaal over grote thema’s.
“Het is now or never”, dacht Nafiss Nia in de zomer van 2017. Op die dag bezocht ze het Filmfonds in de hoop op steun voor een nieuw plan. Tot die tijd was het moeilijk geweest om projecten van de grond te krijgen, maar ze moest het gewoon nog een keer proberen.
De van oorsprong Iraanse Nia studeerde film in Teheran, maar begin jaren negentig vluchtte ze naar Nederland, waar ze als scenarioschrijver afstudeerde aan de Filmacademie. Hoewel ze meewerkte aan enkele producties, waaronder het door haarzelf geproduceerde Dance Iranian Style (regie Farshad Aria, 2015), oogstte ze jarenlang vooral succes als dichter. Nia publiceerde diverse bundels, droeg regelmatig voor, gaf workshops, maar het verlangen naar cinema bleef onverminderd groot.
Jullie maken hier vijftien, twintig films per jaar, waarvan de helft flopt. Wat als jullie mij één van die geflopte films laten maken?
En nu zat ze dus met een nieuwe synopsis tegenover twee medewerkers van het Filmfonds. “Ik wilde mijn emoties binnenhouden, maar dat lukte niet. En toen deed ik iets wat ik anders nooit zou doen. Ik zei: ‘Jullie maken hier vijftien, twintig films per jaar, waarvan de helft flopt. Wat als jullie mij één van die geflopte films laten maken?’ En ik zag iets in hun ogen. Ik kreeg het advies om mijn synopsis in te dienen voor een zogenoemde Vrijplaats. Binnen deze regeling kon ik aan een schrijfproject werken. Dat heb ik gedaan.”
Het resultaat is de speelfilm Die Middag, waarvan ze uiteindelijk ook de regie deed. Dit intieme drama ging in première op het Internationaal Filmfestival Rotterdam, was zien op het Movies that Matter-festival en is geprogrammeerd voor het Sydney Filmfestival. In de Nederlandse bioscopen draait Die Middag vanaf 18 mei.
Hoofdpersoon is Roya (Hoda Niku), die gevlucht is uit Iran. Ze loopt weg uit een asielzoekerscentrum omdat ze uitzetting vreest. Roya kent niemand in Nederland, maar heeft wel het adres van ene Nassim op zak, die vluchtelingen naar verluidt een handje helpt. Maar Nassim is niet thuis. Haar broer (Alin Wishka) wel, maar die doet de deur niet open en Roya blijft wachten. Gaandeweg ontspint zich een poëtische conversatie tussen Roya en de man aan de andere kant van de gesloten deur.
De inspiratie voor deze film vond Nia zowel in haar eigen leven als in andere bronnen. “Ik ben een groot fan van Haruki Murakami. In zijn roman Norwegian Wood schrijft hij over een onbeantwoorde liefde. Een jongen is verliefd op een meisje, maar zij houdt nog te veel van haar overleden geliefde. Toch bestaat er een band tussen hen. Dat gegeven intrigeerde me enorm: twee mensen die elkaar niet kunnen bereiken, terwijl ze wel een enorme connectie hebben. Ik wilde die situatie heel graag omdraaien: twee mensen die elkaar kunnen bereiken, maar geen connectie hebben. Murakami was van invloed op de aanpak van het verhaal, ook door zijn stijl: heel sec, maar toch heel rijk en diep.
Maar voor de inhoud putte ik uit mijn eigen leven. Het lot van vluchtelingen in Nederland gaat mij enorm aan het hart. Dat komt omdat ik zelf ben gevlucht en dan is het lastig om te horen dat mensen Nederland vol vinden. Ik hoor dat zelfs andere vluchtelingen zeggen. Dan denk ik: Zeg jij dat we niemand meer moeten toelaten? Iemand die hetzelfde heeft meegemaakt?”
Voormalige vluchtelingen kennen elkaars verleden, maar het is niet vanzelfsprekend dat ze elkaar opzoeken
Ze vond de invalshoek tijdens vraaggesprekken over Dance Iranian Style, waarmee ze langs filmhuizen trok. In die film belandt een Iraans meisje, dat ook Roya heet, na een afgewezen asielaanvraag illegaal op straat. “Na vertoningen vroegen veel mensen of ze niet terechtkon bij een lotgenoot. Voormalige vluchtelingen kennen elkaars verleden, maar het is niet vanzelfsprekend dat ze elkaar opzoeken. Ik schreef een film over twee mensen die juist van elkaar verwijderd zijn. Mensen zien ‘vluchteling’ als een identiteit. Dat is het niet. Dat je moet vluchten is iets dat je overkomt.”
De personages in Die Middag verschillen dus van elkaar. Roya is vooral in het begin hoopvol en koestert grote idealen. Maar zij staat ogenschijnlijk lijnrecht tegenover de man aan de andere kant van de deur, wiens afgemeten zinnen een bittere indruk maken. Maar hoe anders ze ook zijn, uiteindelijk lijken ze allebei op Nafiss Nia. “Ik ontdekte hoeveel ik veranderd was. Ooit was ik iemand met ontzettend veel hoop. Van een enthousiast iemand met grote dromen, veranderde ik in iemand met steeds kleinere dromen.
Je kunt zeggen dat ik me tijdens het schrijven heb gesplitst in die twee personages. Roya is mijn vroegere ik, de man staat voor hoe ik me later voelde. En natuurlijk heb ik veel gedramatiseerd. De personages zijn op mij gebaseerd, maar ze zijn mij niet meer. Ik heb dit verhaal pas kunnen schrijven op het moment dat ik afstand kon nemen van wie ik geworden was. Je kunt niet over persoonlijke trauma’s schrijven als je die afstand niet hebt. Maar ook al gaat het over mijn struggle, de film was bedoeld als meer dan alleen een persoonlijk verhaal.”
Zodra ze het scenario begon rond te sturen, bleek dat te zijn gelukt. “Mijn Iraanse editor Hayedeh Safiyari (A Separation, Holy Spider) appte me op vrijdagavond. Ze was van plan om in het weekend te lezen, maar begon eraan en was meteen enthousiast. Ze schreef: ‘Dit is mijn verhaal’. Hetzelfde hoorde ze van haar hoofdrolspelers. En nu de film af is blijkt ook het publiek zich erin te herkennen. Ik hoor het van vluchtelingen, mensen met een biculturele achtergrond en zelfs van Nederlandse vrienden: dit is mijn verhaal.”
Inmiddels werkt Nia aan een nieuw filmplan. De naam van de hoofdpersonage geeft ze alvast weg: dat wordt wederom Roya. “Al mijn hoofdpersonen heten zo. Roya betekent droom. Zolang nog niet al mijn dromen zijn uitgekomen, is dat de naam van mijn hoofdpersonages.”