Schuldig landschap

De slotfilm van het filmfestival in Utrecht, Sven Bressers internationaal veelgeprezen speelfilmdebuut Rietland, beleefde eerder dit jaar de wereldpremière in de Semaine de la Critique van het Filmfestival van Cannes. Het was voor het eerst in 27 jaar dat een Nederlandse film deze eer te beurt viel.

De Nederlandse Oscar-inzending gaat over de al wat oudere rietsnijder Johan (Gerrit Knobbe), voor wie het leven een sobere maar niet onaangename routine lijkt. Als hij op een ochtend het levenloze lichaam van een vermoord tienermeisje aantreft, wordt hij echter bevangen door een vreemd gevoel van schuld. Tegelijk neemt Johan de zorg voor zijn kleindochter Dana (Loïs Reinders) op zich omdat zijn dochter het tijdelijk te druk heeft. Als de politie het onderzoek lijkt af te raffelen, gaat Johan zelf op onderzoek uit binnen de gesloten boerengemeenschap, in een poging om de misdaad op te lossen en het kwaad een gezicht te geven.

Hoe kwam je op het idee voor de film?
“Voordat ik aan Rietland begon had ik twee kortere films gemaakt die zich in het buitenland afspeelden, in Corsica en België. Daarna had ik de behoefte om een film te maken die in het land speelde waar ik zelf vandaan kom. Nederland, dus, en ook een specifieke plek. Die plek, dat landschap, is grotendeels geïnspireerd door mijn jeugd. Ik ben opgegroeid in een dorp in Waterland, dat omringd was door rietland en rietvelden. Een landschap dat niet meer bestaat. Aan het begin van de 21ste eeuw is de rietteelt daar gestopt. Daarmee is ook het landschap helemaal veranderd. Als je het riet niet snijdt, dan nemen de bomen het over. En dan gaan organisaties voor natuurbehoud daar een andere inrichting voor vinden.

Dus het goudgele landschap van dat soort riet zie je eigenlijk nergens meer. Met die beelden in mijn hoofd ging ik op zoek en zo kwam ik terecht in de Weerribben-Wieden in de kop van Overijssel. Van daaruit begonnen zich langzaam beelden, geluiden, een toon te vormen en ook een verhaal te groeien.”

Wat is vervolgens jouw proces als schrijver?
“Het begint altijd bij een of meerdere beelden. Bij deze film was dat bijvoorbeeld een rietkraag van waarachter langzaam een rietsnijder zich zichtbaar snijdt. Iemand die zich laat zien, maar die zich ook verbergt. Die gelijk het landschap neerzet, met vegetatie die als bescherming kan aanvoelen, maar waarachter zich ook dingen kunnen verschuilen. Dit zijn dan theoretische ideeën die ik nu heel goed kan articuleren, maar als ik dat beeld voor me zie, heb ik dat intellectuele besef er nog niet bij, dat komt later pas. Ik probeer in zo’n beeld misschien wel het verhaal te vinden in plaats van andersom.

Een ander beeld was ook heel simpel. Een beeld van een man aan het werk op het riet. Hij loopt lang in een bepaald ritme. Dat ritme stopt. Hij stopt met lopen en hij kijkt over zijn schouder met een blik waar een soort ambiguïteit in zit. Een blik met angst maar ook met gewelddadigheid. Dat is ook zo’n beeld waar een verhaal of een karakter uit begint te groeien. Ik denk dat dit wel een beetje omschrijft hoe ik werk. Vrij intuïtief en nog niet heel erg gecontroleerd. Vroeger vond ik dat een frustrerende fase. Nu besef ik dat het voor mij misschien wel de belangrijkste fase is. Om bezig te zijn met toon, beeld en geluid die zich niet zo makkelijk laten koppelen aan een verhaallijn. Door daar genoeg tijd aan te besteden kan ik snel bij een treatmentachtige fase komen. En als ik daar eenmaal ben, dan weet ik dat het vroeg of laat ook wel goed komt met het scenario.”

Wat de thematiek betreft is schuldbesef waarschijnlijk het belangrijkste thema van de film. Hoe ben je daarop uitgekomen?
“Het is iets waar we allemaal mee te maken kunnen krijgen. Direct of indirect. Het begint soms bij dingen die je leest in de media, over mensen die je denkt te kennen, ook perverse dingen die je niet had verwacht. Daar is de laatste jaren meer aandacht voor ontstaan.”

Is het een reactie op #metoo?
“Ja, dat zou kunnen. Maar het is niet zo dat ik met dat idee aan de film begon. Het verhaal is losjes geïnspireerd op een moordzaak waar ik in mijn jeugd over las. Al is daar alleen het basisidee van overgebleven van een overleden vrouw, die aan de oever van een meer wordt gevonden.”

Het gegeven van de film doet een beetje aan Twin Peaks denken.
“Dat zeggen wel meer mensen. Het gekke is dat ik bij het schrijven nooit aan David Lynch heb gedacht. Terwijl ik een grote bewonderaar ben van zijn werk. Maar hij heeft als kunstenaar zo zijn eigen universum geschapen, dat ik me daar niet eens aan durf te spiegelen.

Als we het over Rietland hebben, dan is Armando eigenlijk een grotere bron van inspiratie. Vroeger vond ik dat verschrikkelijke kunst. Als kind werd ik echt misselijk van dat soort abstracte dingen. Maar naarmate ik meer leerde over zijn leven en kunst begon ik hem meer te waarderen. Zijn poëtische observatie over het schuldige landschap gaf mij een nieuwe lens om naar het landschap dat ik uit mijn jeugd kende te kijken. Landschap als stille getuige van het geweld dat zich daar heeft afgespeeld. Van daaruit kon ik meer nadenken over de rol van geweld in het leven van nu. Statistisch gezien neemt het geweld binnen onze samenleving af. Tegelijk worden de systemen waar dat geweld aan ten grondslag ligt, steeds verder blootgelegd. Ik vind dat een interessante verschuiving.” 

De film opent gelijk heel sterk met een verstilde sequentie van tien minuten waarin we de rietsnijder, Johan, aan het werk zien tijdens zijn dagelijkse routine in het riet. Bedenk je zoiets vooraf of ontstaat dat pas later?
“Dat begint in mijn hoofd, maar ontwikkelt zich later door als je op de verschillende locaties komt. We hebben eraan zitten denken om de scène nog langer te laten duren, misschien wel twintig minuten, dat je gaat denken dat je anderhalf uur gaat kijken naar een man die aan het werk is en van de natuur leeft. Die films bestaan. We hebben ons bijvoorbeeld laten inspireren door oude documentaires van Vittorio de Seta, die in Zuid-Italië boerengemeenschappen volgt die van het land en de zee leven. Maar we hebben bijvoorbeeld ook veel gekeken naar Het is een schone Dag geweest van Jos de Putter. Het idee dat je de poëzie van het alledaagse wil laten zien.

Plotseling raakt die verweven met een verhaal dat je niet had verwacht. Misschien een misdaadmysterie. Dan begint de film ook daar bovenuit te stijgen. Het gaat over de innerlijke wereld van de man en over het sociaal-economische aspect van een bijna verdwenen wereld. Die verwarring, van naar wat voor film zit ik nu te kijken, daar was ik heel erg naar op zoek.”

Rietland beleeft op woensdag 1 oktober de Nederlandse première op het Nederlands Filmfestival en draait vanaf donderdag 9 oktober in de bioscoop.