Het doolhof van Chinatown

Het ontstaan van een scenario is vaak een spannend verhaal op zich. Op het legendarische script van de film Chinatown drukten naast auteur Robert Towne drie andere mensen hun stempel.

In tal van handboeken wordt Chinatown aangehaald als het beste filmscript aller tijden, een voorbeeld dat alle scenaristen dienen te bestuderen. De schrijver wiens naam vermeld staat op de credits en die er een Oscar voor in ontvangst nam is Robert Towne. Maar net als het mysterie dat in dit detectiveverhaal wordt uitgeplozen, is de waarheid complexer dan gedacht. Towne had namelijk een paar belangrijke medewerkers.

Begin jaren zeventig, een dynamisch en creatief tijdperk voor Hollywood, vestigde Towne zijn reputatie als scenarist en scriptdoctor die opdrachten van studio’s altijd tot een goed einde bracht. Nu wilde Towne zich doen gelden met een eigen project, dat hij zou schrijven speciaal voor zijn goede vriend Jack Nicholson: een detectivefilm die zich afspeelt in het Los Angeles van de jaren dertig met een subversieve twist.

Towne’s eerste echtgenote Julie Payne was in alles behalve naam zijn research-assistent. Samen doken ze in de dagelijkse praktijk van het detectivewerk. Los van tientallen fascinerende details waarmee het script is doorspekt, vonden ze ook manieren om het genre op zijn kop te zetten. In de detectiveromans van Raymond Chandler en Dashiell Hammett is de held altijd een ruwe bolster die te veel heer is om ontrouwe echtelieden te bespieden. Towne en Payne ontdekten echter dat overspel de levenslijn is van iedere privédetective.

Grondspeculatie

Nog inspirerender was onderzoek naar Los Angeles in de vroege twintigste eeuw, toen het kustplaatsje uitgroeide tot een wereldstad. Aan de basis daarvan bleken louche grondspeculaties te liggen, waar wittenboordencriminelen mee wegkwamen omdat ze rijk waren. Dit was het soort misdaad dat je zelden tegenkwam in detectiveverhalen. Towne had zijn held en zijn delict gevonden.

Het verhaal ging over privédetective J.J. Gittes – net als Nicholson een ijdele dandy, die door een schijnbaar routineuze overspelkwestie verwikkeld raakt in een web van corruptie, samenzweringen, moord en incest. De titel Chinatown werd ingegeven door een inspecteur. Die vertelde aan Towne en Payne dat het door de talloze criminele bendes in de Chinese buurt van L.A. voor de politie nooit zeker was of ze werd ingeroepen om een misdaad te voorkomen, of door criminelen voor een karretje werd gespannen. Dit gegeven werd de kern van Towne’s scenario.

Towne’s tweede en meest enigmatische medewerker was zijn studievriend Edward Taylor. Naast een prettige maar onopmerkelijke academische loopbaan, werkte Taylor in de avonden jarenlang intensief mee aan Towne’s scripts, en aan geen enkel project méér dan aan Chinatown. Ze bespraken alle karakters, plotlijnen en scènes. Tal van mogelijkheden werden overwogen, uitgewerkt en verworpen. Hoewel de precieze aard van de samenwerking altijd onduidelijk is gebleven, lijkt het erop dat Towne de creatieve geest was en Taylor de analyticus met scherp inzicht in dramatische structuur en menselijke psychologie.

Zelfs Taylors eigen familie verwonderde zich soms over het partnerschap. Towne refereerde zelden aan het bestaan van zijn stille collega en Taylor, die geen interesse had in de met Hollywood verbonden roem of machinaties, leek volkomen tevreden met zijn anonimiteit. Vaststaat dat het initiatief altijd lag bij Towne, evenals het vetorecht.

Roman Polanski

Bescheidenheid kan niet worden toegeschreven aan de regisseur van Chinatown, Roman Polanski. Towne had 500 pagina’s aangeleverd met een doolhofachtig plot vol zijlijnen, backstory en kleurrijke figuren. Om dit te reduceren tot een film van overzichtelijke lengte, stond de temperamentvolle regisseur op een ferme redactieslag. Dit ging gepaard met botsingen die ertoe leidden dat Polanski zich het script met toestemming van de studio toe-eigende, iets waar Towne tot de dag van vandaag de pest over in heeft.

Toch was dit waarschijnlijk nodig. Polanski besloot dat het verhaal geheel zou worden verteld vanuit het perspectief van Gittes. Door flink schrappen in het script bleven diens ontdekkingen en deducties de kijkers verrassen. Wat het trauma uit het verleden is dat Gittes achtervolgt, werd zoveel mogelijk overgelaten aan de verbeelding.

Polanski’s grootste ingreep was het slot. Towne had een bitterzoet einde voor ogen, waarbij de corruptie onbestraft bleef, maar Gittes het enige onschuldige personage weet te behoeden voor een gruwelijk lot. Polanski was mening dat dit niet in overeenstemming was met het thema dat je nooit precies weet wat er aan de hand is. Ook bevatte Towne’s script ondanks de titel geen enkele scène die daadwerkelijk speelde in Chinatown. Towne zag het als een metafoor, een state of mind, maar Polanski vond dat niet acceptabel. Dus werd Chinatown de setting voor het meest grimmige slotakkoord denkbaar.

Kan met al deze kennis over Payne, Taylor en Polanski nog worden gezegd dat het beste filmscript aller tijden is geschreven door Robert Towne? Waarschijnlijk wel, zij het met kanttekeningen. Scenaristen kunnen zich terecht ergeren aan hoe in de beeldvorming de regisseur wordt neergezet als het genie achter een film. Een film maak je niet alleen en veel mensen hebben recht op erkenning. Datzelfde geldt natuurlijk ook voor een script.

Bron: Sam Wasson, The Big Goodbye, Faber & Faber (2020)